[ Irena Rašović/ Darko Bulatović ]

Vjetrovi u oluji klimatskih promjena

Jaki i iznenadni vjetrovi, obično praćeni grmljavinom i padavinama, baš kao i suše, poplave ili toplotni talasi, dovode do najdramatičnijih i najskupljih posljedica klimatskih promjena. Trpi poljoprivreda, infrastruktura, energetika… Iako se za sada kod nas ne događaju najdrastičniji i razorni oblici oluja, stručnjaci upozoravaju da i najmanja procentualna odstupanja u brzini mogu da izazovu značajno povećanje snage i dejstvo vjetra. Područje koje je posebno ranjivo jeste priobalni dio, odnosno Bar, Ulcinj, Herceg Novi.

Mladi poljoprivrednik iz Podgorice, Aleksandar Novović, na osnovu svog iskustva iz male bašte i plastenika kaže da na našim prostorima vjetrovi još nisu radikalno jaki i destruktivni, ali su sve učestaliji i atipični za određeno doba godine.

„Među njima, svjedočimo, ima sve ćešće onih koji naprave vidljivu štetu. Ti vjetrovi su uglavnom kratki, ali intenzivni i vjerovatno ih najviše primjećuju ljudi koji se bave poljoprivredom. Iz ličnog iskustva mogu da kažem da posljednjih godina, faktor vjetra u planiranju poljoprivrednih radova i infrastrukture igra sve značajniju ulogu. I to ne samo prilikom održavanja plastenika koji u ljetnjem periodu, kada su uglavnom otvoreni, mogu biti demolirani u slučaju da pojedini otvori ne budu zatvoreni pred kratkim ali iznendanim udarima vjetra, već i kada su u pitanju protivgradne mreže ili zasjenjivači za koje moramo da nalazimo efikasnije metode za brže uklanjanje i postavljanje u slučaju iznenadnih oluja“, objašnjava Aleksandar.Koliko iznenadne nepogode mogu biti kobne pokazuje slučaj „pijavice“, vazdušne struje koja je tokom septembra prošle godine „prostrujala“ okolinom Nikšića. Za samo nekoliko minuta ona je počupala na desetine velikih topola pored Krupačkog jezera. Sve to desilo se i skoro deceniju ranije na istom mjestu.

Đorđije Vulikić: I vjetrovi pokazatelj sve učestalijih ekstremnih klimatskih događaja

Da je Crna Gora sve češće izložena negativnim uticajima promjene klime, za našu priču potvrđuje konsultant u oblasti klimatskih promjena i energetike Đorđije Vulikić.

„Klimatski podaci koji se u dužem vremenskom periodu i sistematski prikupljaju od strane Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore ukazuju na zabrinjavajuće trendove porasta prosječne temperature, promjene u obrascima padavina u smislu učestalosti i intenziteta, kao i druge poremećaje klimatskog sistema koji kao posljedicu imaju negativan uticaj na prirodu i ljude“, objašnjava Vulikić, ističući da je sve to posebno izraženo u periodu nakon 1990. godine pa do danas.

I pojavu jakih olujnih vjetrova treba posmatrati u kontekstu sve učestalijih ekstremnih vremenskih događaja, kaže. „Intenzivne padavine koje uzrokuju poplave, toplotni talasi, suše kao i jaki vjetrovi dovode do najdramatičnijih i najskupljih posljedica klimatskih promjena. Oni često izazivaju velike štete na infrastrukturi, ugrožavaju imovinu građana i utiču na ograničavanje pružanja ključnih društvenih usluga kao što je obrazovanje i zdravstvena zaštita.“

Problem je najizraženiji u onim oblastima u kojima promjene klime dovode do povećane ranjivosti i rizika od negativnih uticaja. „Najugroženiji su: poljoprivreda, vodni resursi, ljudsko zdravlje i turizam, uostalom isti sektori koji su identifikovani kao prioritetni u nacrtu Nacionalnog plana za prilagođavanje na klimatske promjene koji je se trenutno nalazi na javnoj raspravi“, kaže Vulikić.

Da je šteta koja nastaje usljed ekstremnih klimatskih varijacija sve učestalija i veća, potvrđuju i izvještaji Komisije za procjenu šteta od elementarnih nepogoda. Ovo Vladino tijelo je od juna 2022. do jula 2023. godine odobrilo naknadu za 1625 zahtjeva, što je građane koštalo više od milion i po eura. Najveći broj zahtjeva pristigao je iz Tuzi (275), Nikšića (168), Podgorice i Zete (163), Kolašina (161), Rožaja (139), Gusinja (137), Bijelog Polja (143), odnosno iz opština sjevernog i centralnog dijela Crne Gore.

Posljedice trpi i energetika.

Kada su se nakon sticanja nezavisnosti pojavili investitori zainteresovani za gradnju prvih vjetroparkova, Krnovo i Možura su izabrane kao potencijalno najbolje lokacije, poznate po konstantnim vazdušnim strujama. Uslijedila su ispitivanja a 2017. godine puštena je u rad vjetroelektrana snage 72 MW, a Možura dvije godine kasnije.

Podaci koje smo dobili od Crnogorskog operater tržišta električnom energijom (COTEE) pokazuju da je od puštanja u rad zabilježen uglavnom rast proizvodnje uz manje oscilacije, ali je zabilježen i pad pogotovo u 2023. godini i to posebno kad je riječ Možuri.

Kako su nam kazali nezvanično iz kompanije „Krnovo green energy“, „pad u proizvodnji nije posljedica manjka vjetra, naprotiv, već sve učestalijih jakih vazdušnih struja koje zbog svoje prevelike snage nisu iskoristive za proizvodnju struje, zboge čega su turbine tokom takvih dana van funkcije.

Mirjana Ivanov: Bar, Ulcinj i Herceg Novi, najranjivije oblasti

Iako sve češće svjedočimo iznenadnim i jakim vjetrovima, Mirjana Ivanov, načelnica Odsjeka za primijenjenu meteorologiju i klimatske promjene u ZHMS, ističe da se kod nas, za sada nije razvio superćelijski oblak, kao izuzetno jaki grmljavinski oblak koji sa sobom donosi razaranja i nepogode.

Ona objašnjava da je superćelijska oluja jedna od tri tipa razvoja kumulonibus oblaka, koji su grmljavinski, gradonosni i koje nazivamo i olujnim. „Oni su konvektivni i daju padavine, najčešće jak pljusak kiše, ponekad i snijega, a sa njima su povezane i tri najizraženije dinamičke tvorevine: tornado, olujni front i slapovi vazduha. Zbog ekstremnih i uglavnom štetnih pojava koje su vezane za njih, nazivaju se i oblaci nepogoda. Imaju važnu ulogu u ukupnoj energetici atmosfere i opštoj cirkulaciji atmosfere, jer transportuju vlagu i toplotu u gornje slojeve troposfere i niže stratosfere. Na taj način utiču na kvalitet vazduha troposfere i hemiju padavina. Utiču na radijacioni balans troposfere”, navodi Ivanov.

„Pored superćelijskih oluja, postoje i jednoćelijski (obični i anomalni) i višećelijski kumulonimbusi. I dok su jednoćelijski i višećelijski kumulonimbusni „kratkoživeći“ oblaci, superćelijski je „dugoživeći“ jer ima postojani par uzlazne i silazne struje u periodu dužem od trideset minuta. On može da traje i do dvanaest sati. U centru pažnje istraživača su zbog velikih šteta koje pričinjavaju i velike dinamike tornada koji ih prati”, dodaje Ivanov.

Rezultati analiza koje je ZHMS radio u okviru Drugog Nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimi, pokazuju da su promjene godišnjih srednjih vrijednosti maksimalnih brzina vjetra uglavnom uniformne i negativne za oba scenarija (smanjenje za -5% u odn na 61-90), što ukazuje na moguće smanjenje srednje brzine vjetra u izmijenjenim klimatskim uslovima na godišnjem nivou.

Analizom rezultata po sezonama može se zaključiti da, tokom ljetnje sezone, jun-jul-avgust, jugoistočni djelovi teritorije imaju pozitivnu anomaliju, dok ostale sezone (jesen, zima i proljeće) imaju negativnu anomaliju na cijeloj teritoriji.

I najmanje promjene u energiji i snazi vjetra mogu biti izuzetno ozbiljne. „Promjene od nekoliko procenata u brzini mogu da izazovu promjenu od nekoliko desetina procenata povećanja snage vjetra“, upozorava Ivanov.

Prema projekcijama klime, najosjetiljive oblasti na štete uslijed jakih vjetrova i pratećih poplavnih talasa, su upravo opštine Bar, Ulcinj i Herceg Novi.
„U izmijenjenim klimatskim uslovima rezultati modela pokazuju intenziviranje ekstremnih vremenskih fenomena koji sa sobom donose intenzivne padavine i jake vetrove, što sigurno ukazuje na visok stepen ranjivosti ove oblasti od šteta uzrokovanih jakim vjetrovima i povećanim šansama za pojavu poplavnih talasa“, kaže Ivanov.

Osjetljivost obalnog područja uzeta je u obzir i u projektu CAMP- Program integralnog upravljanja obalnim područjem Crne Gore (2015), pa je urađena studija „Oluje na Crnogorskom primorju“ (prof. Ćurić, M. Ivanov). Imajući u vidu intenzitet oluja, njihovo kretanje, posljedice koje mogu izazvati i geometriju crnogorske obale (na pojedinim mjestima nizak nagib obale, poluzatvorene uvale i zalivi, i ušća rijeka), kao srednje (kategorija 3) i visoko ranjive (kategorija 4) na oluje izdvajaju se sljedeće oblasti:

1. Oblasti za koje su reprezentativna mjerenja na meteorološkim stanicama u Herceg Novom, Baru i Ulcinju – ranjivost 4 (Herceg Novi) i 3 (Bar, Ulcinj);

2. Uvala Buljarica, uvala Jaz, ušće rijeke Sutorina, Solila i Kotor (naročito njegov južni dio), zatim uvala Čanj, Ulcinjska plaža i ušće rijeke Bojane sve do kanala Porto Milena – ranjivost 4;

3. Obala otvorenog mora Crne Gore jer je bez prirodne zaštite od talasa u vidu ostrvskih lanaca ili podvodnih grebena – ranjivost 4;

4. Veći dio Bokokotorskog zaliva – ranjivost 3.

Crna Gora priprema Nacionalni plan za prilagođavanje na klimatske promjene kojim se žele postići dva cilja, prvi je da se pripreme procjene ranjivosti i mjere prilagođavanja za četiri prioritetna sektora (poljoprivreda, vodni resursi, turizam i ljudsko zdravlje), dok se drugi odnosi na uspostavljanje nacionalnog sistema za prilagođavanje na klimatske promjene koji uključuje zakonsko regulisanje ove oblasti kao i uspostavljanje modela međuinstitucionalne saradnje i koordinacije na nacionalnom i lokalnom nivou. Drugi važan pravac djelovanja uključuje rad na izradi Strategije za smanjenje rizika od katastrofa, koja takođe razmatra rizike izazvane klimatskim promjenama. Ova dva strateška dokumenta daju osnovu i pravce upravljanja u oblasti klimatskih promjena. U narednom periodu može se očekivati fokus na sprovođenju mjera predviđenih navedenim strateškim dokumentima.

Vremenske nepogode širom planete

Nije više rijetka pojava ni tzv. prljavih kiša kojima smo i nedavno svjedočili, a koja nastaje kada pijesak iz Sahare stigne čak do naše zemlje nošen snažnim vazdušnim strujama. O kako se ozbiljnoj pojavi radi najbolje su nedavno osjetili stanovnci Grčke i mnogih zemalja Magreba, kada je jak vjetar snage i preko 80 km/h pogodio Istočnu Libiju i donio oblake crvene prašine koji su pokrili Atinu i brojne grčke gradove.
Ogromne poteškoće nastale su u vazdušnom povezivanju, toliko da je obustavljen promet u aerodromskim lukama Bengazi i Tobruk zbog pijeska koji je obavio staze za polijetanje i slijetanje. Zbog pustinjske prašine i vrućeg vremena, javnost je upozorena da preduzme potrebne mjere i da ne provodi previše vremena na otvorenom. Pustinjska prašina koja je stigla iz Afrike prekrila je nebo u glavnom gradu Atini 24. aprila. Vidljivost u i oko centra grada je bila značajno smanjena zbog pustinjske prašine. Stručnjaci u Grčkoj upozorili su da je afrička prašina, koja utiče na atmosferu, toksična i štetna za zdravlje ljudi, te da sadrži sitne čestice koje se kombinuju sa polenom, bakterijama i gljivicama, stvarajući toksičnu mješavinu koja je štetna za zdravlje ljudi, posebno za respiratorni sistem.

Tekst je dio projekta “Jačanje uloge medija u suočavanju sa klimatskom krizom” koji se realizuje iz sredstava projekta SMART Balkans – Civilno društvo za povezan Zapadni Balkan, koji finansira Ministarstvo inostranih poslova Norveške, a sprovodi ga Instutut za medije Crne Gore zajedno s partnerskim organizacijama.