Skot Roksborou  [ DW ]

11. 11. 2025. 08:04

Popularna kultura pogrešno vidi Frankenštajna

Više od dva vijeka, „Frankenštajn“ Meri Šeli je čudovište koje odbija da umre — neprestano oživljavano, ponovo sastavljeno i vraćeno nazad u kulturu.

Osnovna parabola je bezvremena: talentovani, ali zaslepljeni naučnik igra se Boga, stvarajući život od ponovo oživljenih djelova tijela. Užasnut sopstvenim djelom, on ga napušta, a odbačeno „stvorenje“ postaje čudovište kakvim ga društvo i smatra.

Ta srž priče pokazala se dovoljno elastičnom da preživi sve — od kultnih horor filmova iz 1930-ih sa Borisom Karlofom, do sitkoma i crtanih filmova za djecu. Ali većina onoga što publika „zna“ o Frankenštajnu zapravo potiče iz filmova, a ne iz romana Meri Šeli iz 1818. godine.

„Frankenštajn“ Giljerma del Tora, sa Oskarom Ajzakom i Džejkobom Elordijem u glavnim ulogama, sada dostupan na Netfliksu, slijedi Šelinu viziju vjernije od većine filmskih verzija njenog mita o čudovištu: saosjećanje prema stvorenju je u prvom planu, a centralna tema ostaje upozorenje na ljudsku oholost i igranje Boga. Ipak, razlike između Šelinog romana i njegovih popularnih prikaza i dalje postoje.

Kako je Holivud „preinačio“ čudovište

Kao što je poznato, u originalnom romanu Frankenštajn nije ime čudovišta, već naučnika koji mu daje život — Viktora Frankenštajna. On nije ni „doktor“ ni baron u zamku, već ambiciozni student „filozofije prirode“.

U verziji Meri Šeli, stvorenje nije nerazumno, ne mumla kao u većini filmskih adaptacija, već je elokventni autodidakt koji uči engleski i moralnu filozofiju nakon što pronađe primjerak Miltonovog „Izgubljenog raja“ — i sam pripoveda drugu polovinu romana.

Najprepoznatljiviji elementi priče o „Frankenštajnu“ — uskrsnuće pomoću munje (uz Viktorov krik „Živ je!!!“), zelena koža, metalni vijci na vratu i trom hod — sve su to kasnije pozorišne i filmske izmišljotine.

Većina njih vodi porijeklo iz dva Univerzalova filma Džejmsa Vejla: „Frankenštajn“ (1931) i „Frankenštajnova nevesta“ (1935), u kojima je neponovljivi Boris Karlof igrao tromog monstruma, a Elza Lančester njegovu nevoljnu družbenicu sa visokom punđom. Vejlovi filmovi su uspostavili izgled, zvuk i laboratorijsku estetiku koju i danas svi očekuju od priče o Frankenštajnu.

Više Frankenštajnovih života

Tokom godina — i vjekova — od kada je roman prvi put objavljen anonimno pod nazivom „Frankenštajn, ili Moderni Prometej“, stvorenje je prošlo kroz bezbroj ponovnih interpretacija. Britanska filmska kuća „Hemer films" snimila je niz tehnikolor verzija od „Prokletstva Frankenštajna“ (1957) do „Frankenštajna i čudovišta iz pakla“ (1974), u kojima je stvorenje prikazano kao tragično, a ne zastrašujuće, dok je megalomanski baron Frankenštajn (uglavnom ga je tumačio Piter Kušing) bio pravi zlikovac.

Uporedo sa horor filmovima, pojavljuju se i parodije. Tu je slepstik komedija „Abot i Kostelo sreću Frankenštajna“ (1948).

Slijede kultna komedija „Roki horor šou“ (1975), u kojoj Tim Kari glumi doktora Frenk-An-Furtera, „slatkog transvestita iz Transseksualne, Transilvanije“; kao i „Mladi Frankenštajn“ Mela Bruksa (1974), komedija puna urnebesnih gegova koja je istovremeno i topla posveta originalu.

Na američkoj televiziji je šezdesetih sitkom „The Munsters“ transformisao Frankenštajna u Hermana Manstera, dobronamernog, ali pomalo smotanog porodičnog čovjeka.

U vrijeme serijala „Hotel Transilvanija“, čudovište koje je stvorila Meri Šeli postalo je „Frank“, simpatični ortak — a egzistencijalna teskoba pretvorena je u porodičnu zabavu.

Ironično, neki filmovi koji se najviše približavaju originalu uopšte nisu iz niza „Frankenštajn“. „Muva“ (1986) Dejvida Kronenberga, u kojoj naučnik sam postaje čudovište, potresno je filmsko upozorenje na opasnost od naučne prepotencije.

Film „Edvard Makazoruki“ Tima Bertona (1990) stavlja fokus na odbačeno stvorenje, evocirajući teme empatije i napuštenosti.

A film „Jadna stvorenja“ (2023) Jorgosa Lantimosa preispituje mit kroz feminističku prizmu: oživljena žena (Ema Stoun je za tu ulogu dobila Oskara) preuzima kontrolu nad sopstvenim životom — u tome se može nazreti eho ideja majke Meri Šeli, pionirke feminizma Meri Vulstonkraft.

Povratak liku iz knjige

Del Torov „Frankenštajn“ se uklapa u tradiciju reditelja koji žele da ožive prvobitnu namjeru Meri Šeli. Verniji duhu nego svakom detalju, njegov film vraća priču njenim korenima — to nije prvenstveno horor, već priča o stvaranju, odbacivanju i moralnoj odgovornosti.

Ne treba da čudi što je autor „Helboja“ (2004) i „Oblika vode“ (2017) na strani čudovišta. Njegov dvoiposatni ep naglašava osnovno saosjećanje književnice prema stvorenju, ne tretirajući ga kao nakazu, već kao svjesno biće rođeno u svijetu koji ga ne prihvata.

Tematski, Del Toro se snažno oslanja na preokupacije iz knjige: opasnost nekontrolisanog stvaranja, aroganciju ljudske moći i duboku usamljenost odbačenih.

Poput Šeli, i on tragediju vidi kao priču o napuštanju — o roditelju koji ne može da voli ono što je stvorio. (Viktor Frankenštajn, kojeg glumi Oskar Ajzak, traume zadobijene od oca, prenosi na svoje „božanski“ stvoreno dijete.)

Džejkob Elordi je izuzetno snažno ovaplotio suštinski dobro i nevino biće koje postepeno upoznaje tamnu stranu čovječanstva.

Del Toro odaje počast ranijim filmskim adaptacijama — tu su scena oživljavanja munjom i nekoliko „ludih“ izraza naučnika — ali ova verzija ostavlja utisak veće bliskosti sa književnim originalom nego bilo koja druga (uključujući i prenaglašeno ostvarenje „Meri Šelin Frankenštajn“ Keneta Brane iz 1994).

Del Torov „Frankenštajn“ ne izmišlja mit iznova, već oživljava njegov moralni centar. Uklanjanjem kiča i ludih naučnika, on vraća pitanje koje je Šeli postavila u srž priče: šta se dešava kada ljudska ambicija i tehnološki napredak prevaziđu empatiju?

U doba koje oblikuju vještačka inteligencija, genetski inženjering i moć algoritamskog odlučivanja, možda se pravo čudovište ne krije u laboratoriji — već nas posmatra iz odsjaja naših ekrana.