Vjosa Ćerkini  [ DW ]

08. 11. 2025. 08:20

Osiromašeni uranijum – zaboravljeno nasleđe bombardovanja 1999.

„Živo se sjećam poslednjeg dana“, kaže Emeriko Marija Laćeti, bivši pukovnik vojnog sektora italijanskog Crvenog krsta. Tokom rata na Kosovu 1999. bio je stacioniran u Albaniji, svega nekoliko stotina metara od granice s Kosovom. Tamo je bio komandant poljske bolnice za izbjeglice iz tadašnje srpske pokrajine.

„Stajali smo na kontejnerima i posmatrali bombardovanja – bilo je to kao perverzni novogodišnji vatromet. Čak i s određene udaljenosti osjećao se pritisak vazduha, udarni talasi su prolazili kroz tijelo. Ali ne, niko nas nije obavijestio o specifičnim opasnostima korišćenog oružja.“

Od marta 1999. NATO je operacijom Allied Force intervenisao u dugogodišnjem sukobu između srpske države i albanske većine na Kosovu. Tokom 78 dana NATO je izveo napade sa do 1.000 aviona. Prema zvaničnim podacima, bačeno je preko 28.000 eksplozivnih naprava, među kojima i sporna municija sa uranijumom, za koju se sumnja da izaziva rak.

Ova municija sadrži jezgro od osiromašenog uranijuma (Depleted Uranium, DU), koji zbog svoje velike gustine – tri puta veće od olova – ima ogromnu probojnu moć, pa se koristi protiv tenkova i oklopnih meta. Međutim, pri udaru može nastati fini uranijumski prah koji zrači i može izazvati zdravstvene probleme, posebno ako se udiše.

NATO odbacuje optužbe

Na pitanje o zdravstvenim rizicima ovakve municije, NATO je dao samo pisano saopštenje: „Veoma ozbiljno shvatamo pitanja zdravlja i životne sredine.“ Navodi se da je 2001. osnovan komitet za DU, koji je „na osnovu nezavisnih istraživanja“ zaključio da upotreba municije s osiromašenim uranijumom na Kosovu „nije prouzrokovala trajni zdravstveni rizik za stanovništvo“.

NATO se poziva na izvještaje Ujedinjenih nacija, na primjer iz 2014. godine. „To su naučni dokazi, bili su konzistentni i stojimo iza njih“, navodi se u saopštenju. Međutim, to je u suprotnosti s presudama italijanskih sudova na osnovu tužbi oko 500 veterana rata na Kosovu koji su oboljeli od raka nakon kontakta s osiromašenim uranijumom.

Laćeti kaže da je bio svjestan da se sa svojom poljskom bolnicom u Morini, u Albaniji, neposredno uz granicu s Kosovom tokom bombardovanja nalazio u „vrućoj zoni“, veoma blizu aktivnog fronta, što uvek nosi rizike. „Ali ono što nam niko nije rekao bilo je da određene vrste municije mogu predstavljati dugoročnu opasnost čak i ako te direktno ne pogode – na primjer zbog neeksplodiranih projektila u blizini ili materijala korišćenih u proizvodnji municije.“

Duga bolest

Kada se Laćeti u julu 1999. vratio kući, počeli su problemi s disanjem i otišao je na pregled. „Medicinsko osoblje je odjednom postalo veoma uznemireno“, sjeća se. Ljekar mu je pokazao snimak: „Nešto u mom plućnom krilu, veličine 24x12x14 centimetara.“ Kod tada tridesetšestogodišnjeg Laćetija dijagnostikovan je vrlo agresivan maligni tumor.

U početku je liječenje bilo uspješno, ali se 2008. rak vratio. Rezultati analize tkiva bili su šokantni: „Pronašli su neuobičajeno mnogo savršeno okruglih keramičkih čestica – kao da sam stajao u visokoj peći.“ Zaključak je bio jasan: „Te čestice su se godinama taložile u mom tijelu i mogle su izazvati nova oštećenja upalom ili migracijom.“

Uspješne tužbe

Laćeti je saznao za druge vojnike iste generacije koji su bili na istim lokacijama i dobili slične dijagnoze. Stupio je u kontakt s advokatom Anđelom Tartaljom, koji je zastupao oboljele. Oko 500 pripadnika vojske tužilo je italijansku državu – i presuda je bila u njihovu korist. Među njima i Laćeti, kome je sud u Rimu 2009. potvrdio da je postao žrtva zato što je izvršavao svoju dužnost. Sud mu je dodijelio odštetu.

Nakon rata na Kosovu, komisija italijanskog Ministarstva odbrane istraživala je moguću vezu između izloženosti uranijumskoj municiji i pojave raka. Utvrđeno je statistički značajno povećanje broja slučajeva Nehodžkinovog limfoma kod pogođenih vojnika. Druge studije, poput izvještaja Svetske zdravstvene organizacije, iz iste godine, međutim, nisu pronašle jasan dokaz direktne veze između municije sa osiromašenim uranijumom i pojedinačnih oboljenja.

Teško dokazivanje

Za Vima Zvajnenburga, člana Međunarodne koalicije za zabranu oružja sa uranijumom (ICBUW), slučaj je jasan. „Sudija je priznao da italijanska država ima obavezu brige prema svojim vojnicima, pa je dodijeljena odšteta“, objašnjava on. Već više od 16 godina proučava upotrebu i posledice municije sa osiromašenim uranijumom.

„Moj zaključak: izuzetno je teško donjeti konačan sud“, priznaje on, jer osiromašeni uranijum djeluje samo ako uđe u tijelo – najčešće u obliku finih čestica prašine koje se udišu. „Ali tačna količina koju ljudi zapravo unesu nikada nije pravilno izmjerena. Ima veoma malo pouzdanih dugoročnih studija.“ Uzroci raka često se teško mogu jednoznačno utvrditi – nezdrave navike, uticaj okoline, genetika i drugi faktori utiču na broj oboljelih.

„I dokazivanje je teško“, kaže Zvajnenburg. „Da li su oboljeli ikada dodirnuli takvu granatu ili bili blizu kontaminiranog tenka? Uranijumu može trebati godina dana da prodre kroz kožu. Ljekari ne mogu iznositi tvrdnje ako sve to nije jednoznačno. Ljudi traže jasan uzrok – ali stvarnost je mnogo složenija."

Obavezna dekontaminacija

Godine 2002. Ujedinjene nacije usvojile su rezoluciju kojom se države obavezuju da, nakon upotrebe municije s uranijumom, obavijeste pogođene zemlje i pomognu u čišćenju kontaminiranih područja.

Koliko je NATO ispunio tu obavezu na Kosovu, nije poznato – mirovne snage KFOR, koje su od kraja sukoba stacionirane tamo, ne daju odgovore. Terenske posjete pokazuju: u mnogim djelovima Kosova stanovništvo gotovo ništa ne zna o mogućim rizicima, a dekontaminacija nije sprovedena – osim na jednom mjestu u selu Lugbunari kod Đakovice.

„Moglo bi se NATO-u zamjeriti ne samo što je koristio takvo oružje“, kaže Zvajnenburg, „već još više to što posle rata nije sproveo čišćenje. Za vojnike postoje jasni protokoli zaštite – a za civile? Ništa. Neprihvatljivo je da se koristi toksičnu municiju i zatim se jednostavno okrene."

Zvanično, materijal od kojeg se sastoji municija sa osiromašenim uranijumom klasifikuje se kao nisko do srednje radioaktivni otpad. Ali „u vlažnim klimatskim uslovima, kao na Balkanu, granate mogu korodirati i raspasti se, ostavljajući opasne ostatke“, objašnjava on. Vrijeme ne pomaže, jer je poluživot uranijuma gotovo beskonačan. Za Zvajnenburga to pokazuje dvostruke standarde država:

„Kada bi se u nekom holandskom parku pronašla takva granata, područje bi bilo ograđeno, specijalne jedinice u zaštitnim odijelima bi je stavile u olovni kontejner i bezbjedno uskladištile.“ Kada je u pitanju sopstveno stanovništvo, rizici se shvataju krajnje ozbiljno – drugde, međutim, ne.

Laćeti je razočaran što njegov slučaj, kao i mnogi drugi, nije doveo do suštinskih promjena. „Municija sa osiromašenim uranijumom i dalje je legalna. Pokušavali smo na svaki način da je zabranimo – kao kasetnu municiju ili protivpešadijske mine. Nismo uspjeli.“