Kaj Cajsberg  [ DW ]

01. 12. 2024. 10:55

Mini-manjina: Karpatski Njemci u Slovačkoj

U Slovačkoj samo još dva mjesta imaju njemačka imena: Kuneschhau i Hopgarten. Na slovačkom se ta mjesta zovu Kunešov i Hmeljnjica. Tu je pored slovačkog i njemački službeni jezik. Takozvani karpatski Njemci su u manjem broju prisutni i u drugim mjestima u zemlji. U glavnom gradu Bratislavi ima ih 2420.

Oko 16 odsto stanovništva u Slovačkoj pripada manjinama. Mađara je 7,8 odsto, slede Romi sa 1,2 odsto, ali stvaran broj je prema stručnjacima daleko veći. Ispod jedan odsto je još 13 nacionalnih manjina – od Bugara preko Ukrajinaca do Hrvata. A 2023. je registrovano i 0,1 odsto Vijetnamaca.

Prema poslednjem popisu stanovništva iz 2021. ukupno 3318 osoba je izjavilo da im je prva nacionalnost Njemac, a 5255 su naveli da im je njemačka nacionalnost druga. Zajedno je to 8573 osobe, što je dovoljno da ih država prizna kao manjinu. Ipak, to je samo 0,2 odsto stanovništva.

Uprkos malobrojnosti, Slovački nacionalni muzej im je posvetio „Muzej kulture karpatskih Njemaca" u Bratislavi, kao i još tri izložbena prostora u unutrašnjosti.

Njemačka srednjovjekovna uspješna priča

Generacijama su Njemci u Slovačkoj asimilovani, pa je na poslednjem popisu još svega 4.000 ljudi označilo njemački kao maternji jezik. Do Prvog svetskog rata ih je na tom području bilo znatno više.

Njemci su u 12. vijeku počeli da se doseljavaju na teritoriju koja je tada pripadala Mađarskoj kraljevini. Do 15. vijeka su naselili gradove u Gornjoj Mađarskoj. Mađarski kraljevi su ih dovodili kao zanatlije, rudare i učitelje.

Vremenom su postali vodeći srednjovjekovni sloj stanovništva u današnjoj Bratislavi koja je na njemačkom nosila ime Presburg, kao i u još tri oblasti u današnjoj Slovačkoj.

Od sredine 19. vijeka su Slovaci, ali i Njemci bili izloženi snažnom pritisku mađarizacije.

Ali posle Prvog svetskog rata pojačao se priliv Slovaka dok su Mađari odlazili. I broj Njemaca se smanjivao u prvoj Čehoslovačkoj (1918-1938). Njihov udio u stanovništvu je 1910. bio 6,8 odsto dok je 1930 iznosio svega 4,5 odsto.

Drugi svetski rat

Tokom Drugog svetskog rata marionetska klerofašistička slovačka država pokušala je da tretira povlašćeno i privoli njemačku manjinu koja je brojala 130.000 ljudi - dozvolila formiranje Njemačke partije, koja je okupila 60.000 članova. Mada nisu svi Njemci bili povezani sa antisemitizmom i nacističkom propagandom došlo je do sve većeg otuđenja od slovačke većine.

Crvena armija se približavala granicama, uslijedio je slovački narodni ustanak 1944.

Njemačke vlasti i Slovački režim na čijem je čelu bio katolički sveštenik Jozef Tiso organizovali su masovnu evakuaciju. Ustanici su vršili masovna streljanja folksdojčera. Slovački istoričar Martin Lacko navodi da je ubijeno 1.500 Njemaca. Do danas nije utvrđen ni tačan broj žrtava ni broj evakuisanih. Pretpostavlja se da je uglavnom u sudetsko područje protjerano ili izbjeglo dvije trećine slovačkih Njemaca.

Posleratno razdoblje – od protjerivanja do povratka

Jedan broj Njemaca se posle rata vratio u Slovačku. Ali već 1946. došlo je do prinudnog iseljavanja iz Čehoslovačke u kojoj su več dominirali komunisti. Prelazna Narodnanarodna skupština Čehoslovačke je donjela odluku koja se često pojednostavljeno naziva Beneševim dekretima. U popisu stanovništva iz 1950. svega 5000 ljudi su naveli da su po nacionalnosti Njemci.

Slovački nacionalni savjet je posle demokratskih promjena 1991. izdao saopštenje u kojem je „pružio ruku pomirenja“ distancirajući se od ideje kolektivne krivice.

Već 1999. jedan karpatski Njemac Rudolf Šuster izabran je za predsjednika Slovačke i ostao je na toj dužnosti do 2004. Njemu je sada već 90 godina i naziva sebe na lokalnom njemačkom dijalektu „komunističkim katolikom“. Pragmatični tradicionalista sa karijerom u socijalizmu, gradonačelnik Košica. Često ga kritikuju zbog njegovog nekadašnjeg članstva u Komunističkoj partiji. Ipak je kod svojih sugrađana još uvjek omiljen.

U današnjoj Slovačkoj Njemci su na dobrom glasu kao preduzetnici i investitori, turisti ili pripadnici manjine. Veoma retko stižu negativne izjave iz ekstremno nacionalističkih krugova, a odnose se na vrijeme nacizma.

Trenutno ministarka kulture iz Nacionalne partije Martina Simkovicova planira da pooštri zakon o zvaničnom jeziku. Debatu o tome pažljivo prate predstavnici nacionalnih manjina, jer je njihov opstanak povezan sa pravom na upotrebu maternjeg jezika.

Njegovanje tradicije i rad sa mladima

Njemce zvanično zastupa Udružnje karpatskih Njemaca u Slovačkoj. Slovačka država mu pomaže, a Udruženje se bavi očuvanjem njemačkog jezika i tradicije, organizuje okupljanja i skupove sa narodnim nošnjama kao i školske projekte. Onlajn portal i mjesečni časopis njemačke manjine u Slovačkoj zove se „Karpatenblat“, a ima i podkast „Karpatenfunk“.

Njemačke institucije i projekti dobijaju pomoć iz Njemačke, od Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva spoljnih poslova, Udruženja proteranih Njemaca, te akademskih institucija kao što je Institut za inostrane odnose iz Štutgarta.

Izuzetno modernu Njemačku školu u Bratislavi koja ima vrtić, osnovnu školu i gimnaziju, pohađa 400 učenika. U zimskom odmaralištu Poprad postoji bilingvalna škola. U bivšim centrima kulture karpatskih Njemaca kao što je Kezmarok povremeno se organizuju manifestacije.

Ambasador Njemačke u Slovačkoj Tomas Kurc, u intervjuu za slovački radio za inostranstvo septembra ove godine rekao je da se raduje zbog njemačkog života u Slovačkoj „ukoliko još uvjek postoji“.

*ovaj članak je najpre objavljen na njemačkom jeziku