Tufik Softić

Đilasovi dani na "Maloj Sorboni“

U istoriji beranske gimnazije, koja je prošle sedmice obilježila 112. godinu od osnivanja, veliki je broj imena učenika koji su je pohađali i kasnije obilježili vijek, a među njima je svakako jedan od istaknutih bio Milovan Đilas.

Đilas nije slučajno došao u Berane, već je ovaj grad u to vrijeme bio jedan od rijetkih u Crnoj Gori koji je imao ozbiljnu srednju školu, koju su zbog velikih imena koja su je pohađala, nazivali „malom Sorbonom“.

Beranska realna gimnazija bila je poznata i po strogim profesorima i upravo po tome što je u njoj počinjao intelektualni život čitavog Polimlja i mnogo šire.

Za Milovana Đilasa je ostala priča da je bio izuzetno nadaren učenik, ali i vrlo buntovan duh. Profesori su ga opisivali kao „tiho prgavog“, vjerovatno zbog toga što se nije plašio da postavlja pitanja koja drugi nisu smjeli.

U gimnaziji je počeo da čita zabranjene knjige, naročito Tolstoja, Dostojevskog, Gorkog, ali i marksističku literaturu koja je tada kružila ilegalno. Upravo u Beranama, kao gimnazijalac, Đilas se prvi put zainteresovao za socijalne ideje i pravdu, gledajući razliku između siromašnih seljaka i bogatijih trgovaca u gradu.

Kao učenik viših razreda, Đilas je učestvovao u tajnim đačkim krugovima, gdje su se diskutovale „opasne“ teme o slobodi i jednakosti. Zbog toga je više puta bio kažnjavan i ispitivan, a nakon mature 1929. godine otišao je na studije u Beograd, gdje se priključio komunističkom pokretu.

Njegovi kasniji tekstovi, naročito autobiografski i memoarski, često se vraćaju na Berane i gimnazijske dane, koje je smatrao presudnim za svoje formiranje. Tako u knjigama „Vlast i pobuna“ i u „Besudnoj zemlji“ spominje Berane kao mjesto gdje se „duša budila iz planinskog sna“.

Đilas je bio jedan od najboljih đaka, ali i najnemirnijih duhova. Upravo tamo je, kako je sam pisao, „počeo da misli svojom glavom“, što ga je kasnije i dovelo do toga da bude jedan od najpoznatijih disidenata socijalističke Jugoslavije.

Ostala je kao anegdota priča o tome kako je profesor latinskog jezika u beranskoj gimnaziji pitao Đilasa da prevede neku Ciceronovu rečenicu. Već tada poznat kao „onaj što stalno čita neke ruske knjige“, odgovori potpuno slobodno, više po smislu nego po pravilu.

Profesor ga prekine - „Đilase, to ti nije tačan prevod. Latinski ima svoje zakone!“ A on mirno odgovori - „Ima, profesore, ali ima ih i istina. A Ciceron nije pisao za školu, nego za ljude“. Profesor ga, priča se, opomene zbog „drskosti“, ali mu kasnije, kad su ostali đaci izašli, šapne - „Ti ćeš, sinko, ili u zatvor ili u knjige.“ I oboje se kasnije obistinilo.

Milovan Đilas je kao gimnazijalac stanovao kod rođaka, u jednoj sobici blizu Lima.

Kažu da je ispod daske kreveta držao skrivena izdanja – Gorkog, Engelsa, pa čak i brošure koje su kružile iz Beograda. Nekom prilikom ga je domaćica pitala šta čita kad to stalno krije, a on joj je odgovorio: „knjige koje ne vole kad im se ime naglas izgovori.“

Kasnije je pričao da je u Beranama „otkrio moć riječi“ – da knjiga može da bude opasnija od oružja.

U to vrijeme, đaci su se poslije nastave skupljali u maloj kafani blizu gimnazije, gdje su pili „školski sok“, zapravo mješavinu sirupa i sode. Jednom, Đilas se posvađa sa nekim trgovčevim sinom koji se hvalio novim satom.

„Sreća nije u satu, nego u vremenu koje ti neko pokloni“, rekao je Đilas.

Drugovi su ga zadirkivali da „filozofira“, ali su kasnije priznali da su se tih riječi sjećali cijelog života.
Njegov razredni starješina kasnije je rekao da je Đilas bio “đak koji je više pitao nego što smo mi znali da odgovorimo”.

Ponekad bi, kažu istorijski zapisi, pogledao kroz prozor i rekao – “Lim teče, a mi stojimo u lekciji“.

Bio je ozbiljan kad bi pričao o siromaštvu i znao je da se zauzme za drugove koji nisu imali knjige ili garderobu. Zbog toga su ga mnogi poštovali i voljeli, iako su znali da „izaziva nevolju“.

U završnim razredima, Đilas je učestvovao u đačkim raspravama o društvenoj pravdi, slobodi i položaju Crne Gore. Bila je to prva generacija koja se usudila da naglas govori o politici. Upravo iz beranske gimnazije poteklo je nekoliko budućih revolucionara, a Đilas kasnije zapisao:

„U Beranama sam prvi put osjetio da čovjek može misliti sam, i da je istina skuplja od straha.“

Osnivanje gimnazije u Beranama, kao važan istorijski trenutak, odigralo se, zapravo, krajem avgusta 1913. godine, a ukaz o tome potpisao je kralj Nikola.

Uslovi u kojima je bilo predviđeno odvijanje nastave bili su veoma loši. Radilo se o dvije stare turske barake koje su se nalazile u neposrednoj blizini današnje školske zgrade. Ali to nije spriječilo oko 200 mladića i djevojaka iz beranskog i andrijevičkog kraja, kao i iz drugih krajeva Crne Gore, da pristupe prijemnom ispitu i upisom u gimnaziju zadovolje svoju želju za znanjem, slijedeći Njegoševu ideju vezanu za otvaranje novih škola, putem kojih je želio da širi obrazovanje i pismenost svog naroda.

U toj prvoj generaciji prijemni ispit položilo je 138 kandidata, čija su imena ostala zabilježena u arhivskoj građi iz vremena osnivanja gimnazije u Beranama. Samo četiri nastavnika su započela školsku 1913/14. godinu – direktor Kosta Kostić, Ivo Ipšić, Miho Domančić i Prokopije Veković, prvi nastavnik iz beranskog kraja.

Najznačajnije godine u radu gimnazije, u prvoj polovini 20. vijeka, bile su 1933. i 1934.
1933. godine gimnazija je postala državna škola, a nova školska zgrada useljena godinu dana kasnije, evo i danas, poslije više od jednog vijeka, plijeni svojom ljepotom i posebnošću.

Beranska gimnazija ne zaboravlja sva ona imena svojih učenika koja su postala obilježje prestižnih evropskih i svjetskih univerziteta, imena čija su dostignuća u oblasti medicinskih nauka u samom svjetskom vrhu, na one uz čije književne opuse su odrastale i danas sazrijevaju mlade generacije, na ona imena svojih učenika koji su ostvarili vrhunske rezultate na polju sporta, kao što se ponosno sjeća imena Milovana Đilasa koji je bio kandidat za „Nobelovu nagradu“.