STAV

Čovjek i njegov grob

Ishod kulturno-političkih rasprava koje se periodično obnavljaju u vezi Njegoševog zavještanja, osvetljava bitan aspekt naizgled opšteprihvaćenog koncepta vladavine prava.

Piše: Mićun Milatović (Prilog kritici grobovlasničkog etatizma)

Istinski povod za građansku brigu predstavlja to što političari i društveno-kulturni poslenici ovu temu unilateralno prisvajaju i eksponiraju isključivo kao stvar kulturne politike, plebiscita o nacionalnom identitetu i političkog konsenzusa. Svi ti slojevi, naravno, važni su i neizostavni u pomenutom diskursu, ali se ne smije dozvoliti da sasvim zamrače primarni horizont ove teme – (ne)poštovanje autonomije ljudske ličnosti, njenog dostojanstva i osnovnih prava.

Stoga, prije nego što se upustimo u debatu o bilo kakvom “pravu na Njegoša”, treba odgovoriti na pitanje da li Njegošu priznajemo bilo kakva prava? Drugim riječima, treba odgovoriti na pitanje da li se trenutkom smrti nepovratno ukida autonomija ličnosti u korist nekog kolektivnog autoriteta oličenog u zvaničnim državnim institucijama, čija se nadležnost nad posthumnim tretmanom pokojnikovih ostataka morbidno prostire gotovo do grobovlasničkog prava, ekvivalentnog pravu državne svojine?

Sudska praksa na kolektivnom Zapadu već odavno je prepoznala važnost i nepovredivost zakonite i razumne posljednje volje pokojnika kojom određuje mjesto i način sahrane jer se njom izražava identitet i esencijalni interes preminulog da slobodno odredi sopstvenu posthumnu memorijalizaciju.

Novija jurisprudencija u Ujedinjenom Kraljevstvu priklonila se stanovištu da uputstva za sahranu često izražavaju određena transcedentna i religiozna očekivanja pokojnika, te da kao segment korpusa slobode vjeroispovijesti na osnovu Zakona o ljudskim pravima (Human rights act 1998) uživaju sudsku zaštitu od bilo kakvog miješanja države.

Neprikosnovenost posljednje volje pokojnika u praksi se relativizuje samo ako postoji nejasnoća u njenom tumačenju ili spor u određivanju njenih izvršilaca ili oko podmirenja troškova izvršenja. Što ovdje nije slučaj; jer dopadalo se nekome ili ne, izraz Njegoševe posljednje volje nesumnjiv je i jasan. Njegovi posmrtni ostaci po sopstvenoj volji treba da počivaju na Lovćenu, u crkvi koju je sam i izgradio.

Prema tome, lažna je dilema jesmo li za „kapelu ili mauzolej“, jer samo se jedno pitanje u vezi sa tim postavlja: živimo li u društvu i državi koja ličnosti priznaje pravo na autonomiju i dostojanstvo, i u vezi sa tim, poštuje li se jasan iskaz njene zakonite i razumne volje koja se odnosi na sahranu i grob?

Ukoliko se otimanje Njegoša samom Njegošu pravda činjenicom da je posrijedi konstitutivni čin formulisanja nacionalnog identiteta, utoliko je vidljiviji apsurdni paradoks prema kome krajnje nepoštovanje najznačajnije ličnosti nacionalne istorije valja tumačiti kao neophodan uslov nacionalnog samopoštovanja. Elaboracija teze da se rušenje hrama i državna aprehenzija posmrtnih ostataka suprotno volji pokojnika čini gradivnim elementima nekog kolektivnog identiteta, zaslužuje poseban osvrt drugom prilikom.

Ovdje treba reći tek toliko da je Meštrovićev mauzolej sam po sebi vrijedno i autentično umjetničko djelo. Mauzolej je, nažalost, talac kontroverze koja mu je namijenila ulogu pogrebne tamnice i instrumenta herostratskog identitetskog inženjeringa. Jer rušenje Kapelice i utamničenje Njegoševih posmrtnih ostataka u Mauzoleju ne pripadaju umjetničkom registru, nego katalogu totalitarnog poništavanja ličnosti kroz bezumni monolog koji izriče puki pamflet Moći. Ako se pojam autentičnosti izvodi iz čovjekovog odnosa prema smrti (Hajdeger), posljednja volja, naročito u vezi sahrane, uvijek predstavlja važno svjedočanstvo tog odnosa, pa je prema tome i slobodan, pravno zaštićen, izraz autentičnosti ličnosti.

Apologije mauzolejskog erzaca Njegoševog groba, dio su sistematskih i kontinuiranih napora da se poništavanjem autentičnog i ličnog kanonizuje brutalni ideološko-politički falsifikat u korist održavanja kolektivistički nametnute predstave.

Posljednja podlost na tom fonu je, takođe, i analogija koja pravo na nepoštovanje Njegoševe posljednje volje izvodi iz tobožnje potrebe očuvanja vrijedne umjetničke i kulturne baštine. Franc Kafka je od Maksa Broda tražio da spali sve njegove neobjavljene rukopise, što ovaj na svu sreću nije učinio.

Teško je pak, zamisliti da bi se Maks Brod oglušio o Kafkino zavještanje da bude sahranjen u nekoj sinagogi ili bilo kom drugom dostojanstvenom mjestu kao što autor ove podvale želi da vjerujemo. S obzirom na to da je Kapelica jedan od rijetkih Njegoševih graditeljskih poduhvata, samo taj razlog bio bi dovoljan za njenu obnovu ukoliko nam je zaista stalo do kulturne baštine i neposrednog susreta sa autentičnošću umjetnika.

Kako Njegoš nije bio konceptualni umjetnik, njegova smrt i sahrana zacijelo nijesu performans, niti su njegov grob, i posmrtni ostaci umjetnički eksponat izložen u okviru nekakvog bijenala. Ako Njegoš i nije bio samo pravoslavni episkop, to još ne znači da imamo pravo da svoj doživljaj pjesnika i vladara izrazimo tako što ćemo redukovati njegovu oporuku, uskraćujući mu pravo da bude sahranjen u crkvi, primjereno pravoslavnom episkopu.

Sa druge strane, novovjekovna misao je odavno dokinula bilo kakvu jednoznačnost umjetničkog djela, „kulturni ratovi“ bitno oblikuju našu svakodnevicu, ideološka preinačenja, recepcije i (re)interpretacije duhovnog nasljeđa svakodnevno dislociraju njegove ključne topose, fragmentirajući monolitnost kulturnih područja.

Prema tome, sve da je sam Njegoš svojim grobnom mjestom nastojao propisati obavezujući kanon čitanja sopstvenog djela i razumijevanja svoje ličnosti, u današnjem svijetu takvo nešto ne bi bilo moguće. Stoga je tvrdnja da zagovornici obnavljanja Kapelice i povratka Njegoševih posmrtnih ostataka žele tim činom simbolički kodifikovati i asimilovati kulturno značenje njegove pojave, besmislena je i blamantno deplasirana fantazma.

Zapravo, takvim tvrdnjama oponenti poštovanja Njegoševog zavještanja izražavaju bojazan od simbolički izraženog gubitka kulturnog monopola i ideološke hegemonije jednopartijskog totalitarizma čijim se nasljednicima i zaštitnicima (samo)proglašavaju.

Ako se u poštovanju nespornog prava ličnosti nazire poraz čitavog jednog sistema mišljenja, vrednovanja i ponašanja, onda je o karakteru takvog sistema već sve rečeno.
Stoga se i pitanje izvršenja Njegoševog posmrtnog zavještanja mora kontekstualizovati u okviru normi kojima se definišu prava ličnosti mortis causa.

Prosto rečeno, poštovanje ličnosti preminulog je univerzalna moralna, pravna i kulturna norma nezavisna od epohe i civilizacijskih uslovljenosti, koja se primarno artikulisala u formi pijeteta prema posmrtnim ostacima u skladu sa uzusima kulture kojoj je preminuli pripadao ili shodno posljednjoj želji koju je izrazio. Izostanak takvog poštovanja uvijek se smatrao kao nedopustivo varvarstvo ili pak, čin lične osvete i društvene kazne.

O tome možemo čitati već u Homerovoj „Ilijadi“(Ahilejev postupak sa Hektorovim tijelom) ili Sofoklovoj „Antigoni”. U “Antigoni”, pre-normativni nomos dužnosti suprotstavljen apsolutnoj volji monarha koji takvu dužnost proglašava nezakonitom i kažnjivom, zapravo izražava i anticipira standard ustavnih ograničenja volje suverena: nije kralj zakon, nego je zakon kralj.

Iz te perspektive posmatrano, referirajući se na sadržaj posljednjih polemika, jedina “crvena linija” jeste ona koja je, nažalost, odavno pređena gaženjem ne samo Njegoševog zavještanja, nego i osnovnih principa čovječnosti i građanske pristojnosti. Jer o posljednjim željama preminulih možemo imati vlastiti vrednosni sud i doživljaj, ali poštovanje bi moralo biti – osim ukoliko takva želja nije u suprotnosti sa prinudnim propisima, javnim poretkom i moralom društva– nesporno.

Na ovom mjestu ne možemo a da se ne sjetimo i Danila Kiša, koji je oporukom, iznenađujuće, naložio da se njegova sahrana obavi po pravoslavnom obredu. Neki njegovi najbliži prijatelji, stvarni i oni koji su željeli takvim da se predstave, taj dio njegove posljednje volje su doživjeli kao ličnu uvredu i svojevrsnu izdaju. Književno-politička čaršija i pristavi raznih ideoloških kuhinja ni do danas to ne mogu da mu oproste. Ipak, uprkos glasnom neodobravanju, njegov testament je neopozivo izvršen.

Na kraju, mi ne treba da ispunimo Njegošev zavjet jer je odavno ispunjen od strane onih generacija koje su znale za stid i poštovanje; treba samo da prestanemo da ga gazimo pristajanjem na hrpu kamenih blokova umjesto Kapelice i Njegoševu posthumnu konfinaciju u Meštrovićevom mauzoleju. Dakle, ako smo zaista odlučni raskinuti sa totalitarnim nasljeđem i zbilja privrženi vladavini prava, naša ljudska i građanska obaveza je da Njegoša vratimo Njegošu. Zbog poštovanja prema njemu, ali i dužnosti zaštite prava svih onih koji nemaju mogućnost njihove odbrane u smrti.