Мишо Савовић

STAV

Odnos Saudijske Arabije i Irana u (ne)očekivanom zamahu

Istorijat odnosa Saudijske Arabije i Irana, i njihova geopolitička pozicija, posmatrajući 20. vijek, preplitao se na više načina. Od osnivanja moderne države Saudijske Arabije 1902. do prvog sporazuma sa Iranom proteklo je 27 godina. Sve do Islamske revolucije u Iranu njihovi odnosi bili su više nego stabilni. Upravljani od strane monarhija, države su imale antikomunistički narativ i zajednički su sudjelovale u potiskivanju sovjetskog uticaja u bliskoistočnom regionu.

Пише: Види све колумне

Kako su vjerske razlike ipak bile jasno istaknute, rivalstvo je već tada počelo da tinja za rad liderske uloge i vođstva u muslimanskom svijetu, gdje je Saudijska Arabija vidjela sebe kao prirodnog vođu sunitskih muslimana, dok je Iran pretendovao na isto među šiitskim muslimanima.

Okidač u razdoru bila je Islamska revolucija 1979. godine u Iranu, kada je svrgnut šah Mohamed Reza Pahlavi, poslednji monarh te države.

Gubljenjem podrške šiitskog svještenstva Irana, kao i radničke klase zbog navodne korupcije koja se povezivala sa njegovom porodicom, te represije prema protivnici, ali i sveobuhvatne modernizacije i sekularizma i otvorene podrške koju je imao od strane Sjedinjenih Američkih Država i Velike Britanije, dolazi do političkih nemira u Iranu koji rezultiraju narodnom revolucijom i svrgavanju monarhije.

Usvajanje teokratskog ustava i uspostavljanje ajatolaha Homeinija, koji je važio za vođu revolucije i osnivača današnje Islamske Republike Iran, bilo je poput zalivanja ranije posijanog sjemena arhirazdora. Izraženim šiizmom u Islamu, dešava se antagonizam sa Saudijskom Arabijom, kao većinski sunitskom zemljom, čiji dominantni ogranak Islama – Vehabizam, sljedbenike Šiite smatraju jereticima.
Možda i ključni grijeh Šaha predstavljala je tzv “vesternizacija” i bliski odnosi sa SAD-om, što je dovelo do značajnih mimoilaženja sa šiitskim muslimanskim identitetom. Tek nakon toga korupcija i elitizam dolaze na red.

Religijsko rivalstvo

Različita interpretacija Islama čitavih 1,300 godina dovodi do mimoilaženja dvaju najvećih vjerskih grupacija – većinskih Sunita i manjebrojnijih Šiita. Iako iz nekog ugla gledanja Islam djeluje kao monolitna religija, istorijski i politički faktori doprinijeli su u stvaranju razlika unutar zajednice, koje su suštinski minimalne i tiču se običaja i doktrine.

Ne ulazeći u razmirice i različita tumačenja Islama između Sunita i Šiita, jasno je da se korijen minulih tenzija Saudijaca i Irana krije upravo tu.

Zanimljiva činjenica jeste da ni Saudijska Arabija ni Iran, pa ni Turska, nijesu najbrojnije muslimanske zemlje u svijetu. Čak se ni zajednički gledano na Bliskom istoku ne nalazi najveća populacija muslimana u svijetu. U pitanju je - Indonezija.

Na ivici sukoba

Kroz istoriju, nikada nije došlo do velikog vjerskog rata između Sunita i Šiita, a ipak sukob je odnio značajan broj žrtava i do današnjeg dana predstavlja bolnu tačku muslimanskog svijeta. Upravo su Iran i Saudijska Arabija “nastavili” to milenijumsko rivalstvo, prenijevši borbu za prevlast u 20. i 21. vijek.

1980. godine dolazi do iračko-iranskog rata, poznatog i kao Prvi zalivski rat, čiju je stranu u ratu držala i Saudijska Arabija, zbog čega se formira i Vijeće za saradnju zalivskih zemalja, sa dominantno sunitskim stanovništvom.

Vihor rata, umalo se rasplamskao kada je Iran napao saudijski naftni tanker, a Saudijci uzvratno oborili iranski vojni avion, time samo dodatno pogoršavajući odnose. Sve kulminira tokom krvavih protesta Šiita tokom Hadža u Meki 1988.godine, nakon čega slijede napadi na saudijsku ambasadu u Teheranu, a sve dovodi do prekida diplomatskih odnosa.

Iako u više navrata na ivici rata, obje strane su bile svjesne da bi direktan međusobni oružani sukob mogao da ima samo negativne posljedice po obje zemlje, zbog čega su diplomatija i razum presudili.
To ih ipak nije spriječilo da kroz decenije u tzv. “proxy” ratovima sudjeluju jedna protiv druge.

Posrednički ratovi

Od iračkog napada na Iran, do rata Saudijske Arabije sa Jemenom prošlo je 40 godina. Zajednički imenilac predstavljao je doprinos protivniku velikog rivala. U prvom je Saudijska Arabija, iako zvanično neutralna, bila ta koja je slala velike količine oružja i novca Iraku, dok je u drugom Iran taj koji je “nalazio način” da spasi Jemen od kolapsa, kojem je prijetila humanitarna katastrofa.

Naoružavanje i podrška Hezbolahu i Hamasu, nisu značajnije uticali na odnose sa Saudijskom Arabijom koliko sa Izraelom, ali su sa druge strane iskristalisali Iran kao regionalni oslonac i lidera među muslimanskim zemljama u borbi protiv Izraela, gdje je Saudijska Arabija čini se zatajila. To naravno treba posmatrati kroz prizmu SAD-a i savezničkih odnosa i sa Saudijskom Arabijom i Izraelom.

Odnosi sa svjetskim silama

Odnosi sa SAD. Poglavlje koje zasigurno zaslužuje zaseban tekst s obzirom na svoju sveobuhvatnost i raznolikost može biti i jedan od sporednih korijena rivalstva. Naime, 50-ih godina prošlog vijeka, nakon što je svrgnut iranski premijer Mosadik i time ojačana monarhija, u operaciji koja se smatra prvim američkim spoljnopolitičkim miješanjem tokom Hladnog rata, započinje zlatna era odnosa SAD-a sa Iranom, i traje sve do Islamske revolucije 1979. godine. Postoje škole mišljenja da je baš tada Arabija počela smatrati Iran kao suparnika.

Islamskom revolucijom, jedni odnosi doživljavaju sunovrat, dok su drugi išli uzlaznom putanjom sve do nekoliko godina unazad.

Decenije dobrih saudijsko-američkih savezničkih odnosa, narušene su znatno u proteklom period, a koje su do tad opstajale uprkos saudijskom protivljenju američkoj invaziji na Irak, te terorirističkog akta 2001.godine u Njujorku, gdje je sudjelovao značajan broj Saudijaca.

Danas, protivljenje Bajdenove administracije saudijskim operacijama u Jemenu, te famozno ubistvo novinara Kašogija kolumniste 'Vašington posta', za šta se vjeruje da je izvršeno od strane najviših saudijskih agenata, dovodi do znatnih restrikcija u isporuci oružja, kao odgovor na ubistvo i više ne toliko sjajne odnose.

Ne treba zaboraviti naravno ni doskorašnje “žmurenje” na nepoštovanje ljudskih prava u Arabiji, koje je tek od 2018. dobilo na značaju, ali i dalje biva zanemareno u onoj mjeri u kojoj zna biti u svijetu kada neki režim nije po volji.

Tiha pozadina novonastalom antagonizmu predstavlja i dinamika razvoja ekonomskih i diplomatskih odnosa Saudijske Arabije sa Rusijom i Kinom, zbog čega nije isključeno da i Saudijsku Arabiju i njenog prestolonaslednika i defakto lidera Muhameda Bin Salmana, dočeka obojena revolucija u budućnosti, ukoliko pristane na dedolarizaciju i raskid sa istorijskim vezama petrodolara.

Odnosi sa Kinom. Kao super sila u nastajanju, težeći da održi i dodatno unaprijedi postojeće dobre odnose, Kina se može smatrati najzaslužnijom za “otopljavanje” odnosa dvaju zemalja. Saudijsko pridruživanje Šangajskoj organizaciji saradnje (SCO), vjerovatno će u godinama koje dolaze značiti i članostvo u zajednici BRICS-a, čiji zahtjev za članstvo već treba da preda ljuti rival.
Gledajući ka Iranu, uz spoznaju na stare veze Kine i Persije, koje datiraju milenijumima unatrag, ne treba da čudi da je Kina upravo uz Rusiju jedna od glavnih podrški u iranskom održavanju suvereniteta uprkos značajnim pritiscima i ekonomskim sankcijama.

Odnosi sa Rusijom. Premda su brojna istorijska mimoilaženja i neslaganja oblikovale njihove odnose, godine koje su za nama, dovele su do prevazilaženja prepreka i zajednički rad na prevazilaženju više izazova Saudijske Arabije i Rusije. Svemu je “kumovao” i blizak odnos Rusije sa Iranom, kao izvor međusobnih tenzija, te i različiti pogledi na regionalne konflikte u Libiji i Siriji.
Kompleksan na svoj način, istorijski odnos Rusije i Irana, takođe je prožet određenim rivalstvom na Bliskom istoku, koji u poslednjim decenijama biva unaprijeđen zajedničkim strateškim interesima, a odnos je dodatno vojno zategnut kada su obostranom intervencijom u Siriji, zaštitili režim Bašara Al Asada.

Odnosi sa Izraelom. Iranska podrška Hamasu i Hezbolahu, koje Izrael smatra terorističkim organizacijama, te podrška Palestini, dovela je odnose Irana i Izraela do tačke usijanja, za koje pojedini analitičari smatraju da je na ivici rata.

Sa druge strane Saudijsku Arabiju i Izrael dugo godina “krasi” animozitet uz odsustvo diplomatskih odnosa. Naravno, ne treba zaboraviti krilaticu “neprijatelj mog neprijatelja je moj prijatelj”, uz zajedničkog zapadnog partnera, koja je važila zbog zajedničke zabrinutosti o iranskom nuklearnom programu i rastućim ambicijama i aktivnostima.

Zabilježeni su susreti Muhameda Bin Salmana sa izraelskim zvaničnicima u pogledu bezbjednosnih i obavještajnih pitanja, a 2020. Arabija je dozvolila po prvi put i prelet izraelskih komercijalnih aviona preko svoje teritorije, što je bio znak normalizacije odnosa.

Ipak, ni sve navedeno nije bilo dovoljno da se formalizuju diplomatski odnosi dvaju država, zbog izuzetno loše izraelske reputacije u islamskom svijetu, dok god traje njihova represija nad Palestinom.
“Plot twist” postojećeg unapređenja odnosa Saudijske Arabije i Irana, staviće novi pritisak na Izrael i njima novonastale izazove, koji će sve više biti izolovani u regionu.

Odnosi sa Turskom. Možda i najkompleksniji od svih čini se zbog islamskog prizvuka, imali su više uspona i padova, pogotovo u poslednje dvije dekade sa obje zemlje. Odnosi prožeti istorijskim rivalstvima, religijskim razlikama i geopolitičkim interesima sa ciljem dominante uloge u islamskom svijetu. Kada je u pitanju Saudijska Arabija versus Turska, za oko zapadaju različiti pogledi vezano za tenzije sa Katarom, a koje su umalo prerasle i u oružani sukob, a koji je Turska značajno podržala, prije svega vojno.

Sa druge strane, gledajući ka Iranu, građanski rat u Siriji te pitanje Kurda i nepriznatog Kurdistana, koji se prostire na tromeđu Turske, Irana i Sirije, predstavljaju glavne razlike i tačke sporenja sa Turskom.
Vidljivo je da Erdoganov režim u Turskoj nastoji da “uzdrma prijesto” koji su padom Otomanskog carstva preuzele Saudijska Arabija i Iran.

Novo doba

Na stranu broje razlike, Saudijska Arabija i Iran imaju i svoje tačke okupljanja. Uprkos zapadnim sankcijama, Iran opstaje kao zemlja izvoznica nafte, te uz Saudijsku Arabiju predstavlja jednu od značajnijih u svijetu. Obje zemlje nastoje da prednjače u zalaganju za palestinska prava, kao i da unaprijede svoje ekonomije.

Baš u poslednjem, leži potencijalni razlog otopljavanja odnosa, zbog čega su nakon 7 godina ponovno otvorili diplomatska predstavništva, uz posredovanje kineske diplomatije.

BRICS, svjetska organizacija koja ubrzano postaje takmac i protivteža zemljama G7, a koji će biti predmet pisanja u budućnosti, predstavlja produženu tačku spajanja Saudijske Arabije i Irana.

Pretpostavljate, jednu od glavnih riječi u BRICS-u vodi Narodna Republika Kina, koja prednjači sa preko 15% globalne potražnje za naftom, zbog čega je sektor energetike jedan od ključeva saradnje sa bliskoistočnim zemljama. Sve to vodi ka rastućoj diverzifikaciji saudijske ekonomije kroz kineske investicije u sektore tehnologije, finansija i obnovljivih izvora energije.

Izuzev ekonomskih boljitaka, Saudijska Arabija i Iran će sa ciljem unapređenja odnosa trebati da rade na dolasku do kompromisa i međusobnih ustupaka, uključujući i konflikte u Jemenu i Siriji, iranski nuklearni program kao i i dalje prisutnih tenzija među sunitskim i šiitskim muslimanima.

Napori za unapređenje dijaloga i razumijevanja, nerijetko i pod pokroviteljstvom treće strane, kao i inicijative usmjerene na promovisanje vjerske tolerancije i poštovanja, mogli bi da pomognu u smanjivanju tenzija i uspostavljanju mira u regionu.

Autor je analitičar gepolitike