[ Piše: Neđeljko Jeknić ]

KOSMIČKO OKRUŽENjE

Ko su nam komšije?

Kada negdje van grada pogledamo u nebo, obično kažemo da vidimo na hiljade ili čak milione zvijezda. Ipak, taj broj je ograničen, golim okom sa naše sjeverne hemisfere možemo vidjeti nekih četiri do pet hiljada zvijezda, ne više. I sve su iz naše galaksije Mliječni put. Koliko od njih nam je zaista blizu, odnosno koliko Sunce ima komšija?

Пише: Види све колумне

Ako bi oko Sunca opisali sferu poluprečnika 5 parseka (jedinica za mjerenje astronomskih distanci) odnosno 16,3 svjetlosne godine, obuhvatili bi 76 zvijezda. Samo 9 od njih je dovoljno svijetlo da bi ih mogli vidjeti golim okom. Ovih 76 objekata je raspoređeno u 54 zvjezdana (ili stelarna) sistema. Otprilike polovina ovih zvijezda predstavlja solo sisteme kao što je naše Sunce, dok su druga polovina u binarnim ili sistemima sa tri zvijezde. Nama najbliži sistem sa četiri zvijezde je izvan ove zamišljene sfere, nekih 19 svjetlosnih godina udaljen od nas.

Iz našeg zemaljskog iskustva, bilo bi vrlo neobično vidjeti dva Sunca na nebu. Ipak, ta pojava je sasvim uobičajena u svemiru, neke procjene kažu da čak oko 85% zvijezda nije usamljeno već ih ima dvije ili više. Binarni sistem zvijezda je vrlo važan u astrofizici jer proračuni njihovih orbita omogućavaju direktno određivanje mase njihovih zvijezda članova, što zauzvrat omogućava indirektnu procjenu drugih zvjezdanih parametara, poput njihovog prečnika ili recimo gustine. Vrlo vjerovatno da neke od zvijezda za koje danas mislimo da su usamljene imaju male pratioce, koji su zaklonjeni svojom većom braćom pa ih ne možemo vidjeti. Tako se sigurno može očekivati i povećanje broja binarnih sistema u budućnosti.

Nama najbliža zvijezda je zapravo član trojnog sistema zvanog Alfa Kentauri, od kojih je Proksima Kentauri nešto bliži od ostala dva, na udaljenosti 4.24 svjetlosne godine od Sunca (svjetlost odatle putuje četiri godine i tri mjeseca do naših očiju).

Po spektralnim klasama, zvijezde se dijele u zavisnosti od temperature i označene su slovima. To je najlakše uporediti sa bojom LED sijalica, koje idu od plavih, preko bijelih do žutih. Oznake tipova zvijezda idu redom: O, B, A, F, G, K, M, L, T, Y. U našem komšilku poluprečnika 5 parseka, ne postoje “plave” zvijezde sa najvećim temperaturama klasa O ili B. Najbliža B zvijezda, nalazi se 79 svjetlosnih godina daleko, a najbliža O čak 400 svjetlosnih godina. Što se veličine tiče, u našem komšiluku nema gigantskih ni supergigantskih zvijezda. Prva gigantska, Poluks je 34 svjetlosne godine, a najbliži supergigant ili crveni džin Betelgez je na preko 600 svjetlosnih godina od nas. Samo dvije zvijezde u ovom okruženju su spektralnog tipa G (žute) kao Sunce. To su Alfa Kentauri A i Tau Ceti.Najsjajnija zvijezda na našem nebu je Sirius i ona je zvijezda tipa A (bijela) a udaljena je 8.6 svjetlosnih godina od nas. No, dvije trećine naših komšija su hladni crveni patuljci tipa M, sa masama ispod polovine mase Sunca. Nijedan od ovih zvjezdanih mikroba nije vidljiv golim okom, a najsjajniji dobaca do 7 magnitude (ljudsko oko može vidjeti najviše do magnitude 6.5, što je broj manji, to je objekat sjajniji). Nama najbliža zvijezda iz ranije pomenutog trojnog sistema, Proksima Kentauri, pripada ovoj grupi, sa prividnom magnitudom 11.

Ipak, naše zvjezdano okruženje nije uvijek isto. Na osnovu rada teleskopa Gaia, došlo se do proračuna da će se oko 700 zvijezda približiti Suncu na manje od 5 parseka u narednih 15 miliona godina. Od toga, 26 kandidata ima dobru vjerovatnoću da se približe na manje od 1 parseka (3.3 SG) a 7 od njih unutar 0.5 parseka (1.6 SG). Naravno, ovi brojevi mogu biti samo veći, kako se bude pojavljivalo više kandidata čije se putanje budu ispitivale. Kandidat koji bi najviše mogao da se primakne nosi oznaku Gliese 710 / HIP 89825 i to na nekih 20-ak hiljada astronomskih jedinica (1AJ = udaljenost Zemlje od Sunca), ili 0.3 svjetlosne godine i to sve će se desiti za nekih 1.2 milijarde godina. Ako budemo tada imali neke svoje potomke ovdje, moraće da smisle šta da rade kada ovaj prolaznik svojom gravitacijom poremeti Ortov oblak i gomila kamenja krene ka našoj planeti.

Da je ova tematika živa i podložna promjenama, govori i podatak da je treći po udaljenosti sistem pronađen porpilično skoro, tačnije 2013. godine. Teleskop WISE je oktrio binarni sistem smeđih patuljaka na udaljenosti od samo 6.5 svjetlosnih godina. Ovo oktriće iz 2013. godine predstavlja najbliže otkrivenu zvijezdu još od 1916. godine kada je otkrivena Bernardova zvijezda, crveni patuljak udaljen 6 SG. Ta zona predstavlja odlično mjesto za traženje egzoplaneta jer je poprilično blizu, a moguće da ćemo poboljšanjem tehnologije jednog dana moći da pošaljemo neku vrstu sonde. Novi teleskop Džejms Veb i slični projekti u skorijoj budućnosti će sigurno moći da daju puno više podataka sa novim detaljima o ovim objektima.

Kod značajnog broja ovih nama najbližih zvijezda su otkrivene i planete. Proksima Kentauri ima dvije potvrđene planete i jednu nepotvrđenu. Alfa Kentauri A ima jednog kandidata za planetu. Alfa Kentauri B ima objekat za koji se sumnja da je planeta i jednu planetu koja je naknadno opovrgnuta. Naredna po udaljenosti, Bernardova zvijezda ima jednu planetu koja se vodi kao „sporna“. Novi WISE-ovi smeđi patuljci imaju jednu opovrgnutu planetu. Nova planeta se oktriva praktično svakih dan-dva u prosjeku i do danas je poznato preko 5000 vansolarnih planeta. Veliki broj potencijalnih novootkrivenih planeta čeka potvrdu, a dešava se da se neka otkrića i opovrgnu.

Kada sve sagledamo, reklo bi se da nam komšije nisu naročito interesantne. Međutim, to može da zavara, prije svega zato što postoji sasvim realno očekivanje da ćemo ih otkriti još u narednom periodu. Uglavnom nema velikih i spektakularnih zvijezda, ali interesantne bi nam mogle biti Alfa Kentauri sa nekoliko potvrđenih planeta i nekoliko kandidata, te Tau Ceti sa četiri potvrđene planete i četiri planete kandidata.
Iako blizu nas nema velikih i svijetlih džinova, smeđi patuljci bi u budućnosti mogli biti zanimljivi. S obzirom da crveni patuljci klase M stvaraju moćne baklje, njihove planete vjerovatno nisu baš najbolji kandidati za teraformiranje (prilagođavanje uslovima koji vladaju na Zemlji). Mnogo dobar štit bi morao da postoji da zaštititi takvu planetu od svoje matične zvijezde. Za razliku od crvenih, smeđi patuljci su manje agresivne zvijezde. To su objekti koji su veći od planeta, ali premali da izazovu fuziju u unutrašnjosti i da postanu prave zvijezde. No, otkrivanje ovakvih objekata, koliko god nam bili blizu nije bilo nimalo lako jer su u odnosu na zvijezde koje vidimo golim okom poprilično tamni. Kada se neki kandidat uoči na novim snimcima, pregledaju se dostupni snimci iz prethodnih decenija i proračunava se nekadašnji položaj tog kandidata. Tek ako se sve poklopi, može se ići dalje.Gledajući iz ugla života na Zemlji oko patuljaka klase L bi možda bilo dovoljno crvenog svijetla, ali plavog skoro da ne bi bilo. Ipak, neke nama poznate ali genetski modifikovane biljke bi mogle da koriste samo crveno svijetlo za fotosintezu.

Za patuljka klase T i dalje postoji nastanjiva zona, mjesto gdje je toplota dovoljna da zadrži vodu tečnom na obližnjoj planeti. Svjetlost bi bila slična onoj koju bi vidjeli na 2 cm od zapaljene cigarete. Za naše oči bi kretanje na takvoj planeti bilo vrlo teško bez lampe. Da li bi na takvom svijetu mogla da živi neka biljka? Opet samo genetski modifikovane, koje mogu da koriste infracrveno svijetlo jer što je talasna dužina veća biljka dobija manje energije.

Kod podvrste smeđih patuljaka klase Y, imamo toliko nisku energiju da se obližnje planete ne bi mogle dovoljno zagrijati. Planeta bi morala biti dalje od Roheove granice, udaljenosti ispod koje bi moćna gravitacija patuljka dovela do raspada planete. Tu bi primala nešto toplote, nedovoljno da zadrži vodu tečnom, ali bi zato mogla imati druge tečnosti kao što je metan. Sa druge strane ovakvi smeđi patuljci mogu izazvati plimno zagrijavanje slično kao Jupiter i Saturn kod svojih satelita, pa bi se i bez topline zračenja njihove planete mogu dovoljno zagrijati za postojanje tekuće vode. Patuljci klase Y su najhladnija tijela koja se klasifikuju kao propale zvijezde, od kojih su neki oktriveni sa temperaturom nižom od ljudskog tijela.

Decenije koje su pred nama će nam otkriti šta se još nalazi u najbližem okruženju. Ovo „najbližem“ je zaista relativan termin. Vojadžeri, mašine koje su najdalje otišle od svega što je čovjek ikada napravio, putuju brzinom od 17 kilometara u sekundi, a sve i da idu u pravcu nama najbliže Proksime Kentaure, trebalo bi im oko 73.000 godina da stignu do tamo. Dakle, komšije nam nisu blizu, pa ćemo se za sada koncentrisati na posmatranje teleskopima dok ne osmislimo neki bolji i brži pogon.