Неђељко Јекнић

O EVOLUCIJI

Teorija o kojoj se najčešće priča

Naučna tema koja već skoro dva vijeka privlači najviše pažnje i oprečnih komentara, pogrešnih tumačenja ili zlonamjernih i podrugljivih zaključaka je svakako teorija evolucije. Ideje o evolutivnom razvoju vrsta su se javljale još u staroj Grčkoj, ali sve do 18. vijeka nisu dobile neko značajno uporište. Tada se javlja nekoliko ljudi koji pišu o promjenljivosti živih organizama, njihovom prilagođavanju, sličnostima između različitih vrsta te mogućim porijeklom od zajedničkog pretka.

Пише: Види све колумне

Žan Baptist Lemark početkom 19. vijeka u svom djelu „Filozofija zoologije“ objašnjava prvu teoriju evolucije. On je svoju teoriju objasnio kroz dva pravila. Prvo je da promjene u spoljašnjoj sredini utiču na promjene organizma, konkretno, organi ili djelovi tijela koji se više koriste se razvijaju i napreduju, a oni koji se manje koriste stagniraju ili zakržljavaju i nestaju. Drugo pravilo je govorilo da potomci nasleđuju osobine koje su stekli njihovi roditelji. Lemark je krenuo dobrom putanjom, ali je usled ograničenosti tadašnje nauke imao i nekih pogrešnih zaključaka.

Već sredinom 19. vijeka klima u načnom svijetu je bila puno bolja za rad na ovom polju. Napredak anatomije, embriologije, postavljanje ćelijske teorije, razvijanje selekcije u poljoprivredi utabale su put da se skoro istovremeno pojave radovi Alfreda Volasa i Čarlsa Darvina 1858. i 1859. godine te se danas upravo Darvinovo djelo “O porijeklu vrsta“ uzima za osnovu savremene teorije evolucije.

Prvi nesporazum, ili nerazumijevanje ove tematike nastaje zbog pojma teorija. Teorija u nauci i teorija u svakodnevnom govoru nisu iste stvari. U svakodnevnom životu, teorija predstavlja neko razmišljanje, ideju, nešto što može biti ali i ne mora da znači. U nauci je teorija praktično jedan zakonodavni sistem u koji se uklapaju neki (prirodni) zakoni. Dakle, hijerarhijski, teorija je iznad zakona i često ih obuhvata nekoliko. Recimo, u fizici je „Standardni model“ zapravo teorija kojom se opisuju načini funkcionisanja tri fundamentalne sile, ali u samom nazivu nema riječ teorija.

Svaka teorija je kao živ organizam i može se mijenjati u svijetlu novih činjenica i dokaza. Neke teorije su doživljavale serije izmjena i unapređenja, a neke su potpuno odbačene usled nemogućnosti da se prilagode novim saznanjima. Slična stvar je i sa teorijom evolucije, za više od 160 godina doživjela je brojne korekcije i dopune, pa čak ni danas nije gotova i kompletna. I ovo nije samo slučaj sa ovom teorijom. Kako se prikupljaju novi dokazi i sve bolje razumijemo funkcionisanje svijeta oko nas, tako napreduju i teorije koje opisuju skup nekih prirodnih fenomena. Nekada, usled lakšeg razumijevanja neke stare teorije ostaju jer daju precizan uvid u jednostavniji proces. Primjera radi, Njutnovi zakoni su i dalje važni i uče se u školi iako je Ajnštajn pokazao da oni ne funkcionišu u svim uslovima. Teorija evolucije je danas jedna od najstabilnijih i najbolje potvrđenih teorija u nauci. Daje nam putanju i pojašnjenja kako se evolucija dešavala u prošlosti i kako je upravljala razvojem života na Zemlji.

Možda i najpopularnija greška u vezi evolucije je ona da je čovjek nastao od majmuna. Teorija evolucije ne govori to, već da su prije 10 miliona godina šipanza i čovjek imali zajedničkog pretka. Od tada do danas ove dvije vrste su otišle u drugačijim pravcima, i taj proces razdvajanja vrsta je trajao milionima godina. U tom periodu ljudski preci su se ukrštali sa precima šipanzi i danas postoje dokazi za te ukrštene vrste, da bi od jednog perioda daleke istorije došlo do potpunog razdvajanja. O neuspjelim krakovima evolucije i vrstama arhaičnih ljudi danas je dosta dokaza. Najpoznatija izumrla vrsta koja je živjela u isto vrijeme kada i moderni ljudi su nenadertalci koji su genetski prisutni i danas. Kod ljudi evropskog i azijskog porijekla postoji oko 1-2% neandertalskog DNK. Tragove života neandertalaca imamo i na našim prostorima, arheološko nalazište Crvena stijena (50 km od Nikšića) sadrži dosta ostataka koje su ostavili ovi, modernim ljudima bliski rođaci. Nalazište u Crvenoj stijeni sadrži dokaze ljudskog života u poslednjih 200 000 godina i sigurno je mjesto na kom će arheološka istraživanja biti vršena još decenijama.

Jedno takođe popularno mišljenje o teoriji evolucije je da ona daje rešenje kako je nastao život. Teorija evolucije daje ideje i neke dokaze kako je moglo doći do nastanka života, ali to uošte nije fokus te teorije. Ona opisuje kako se život mijenjao nakon njegovog nastanka i kako se granao u milione vrsta koje danas postoje. Vrlo važna stvar koja se mora znati o evoluciji je da ona nije uvijek progresivna. U istoriji svake vrste bilo je napredovanja, stagniranja ili u krajnjem izumiranja.

Evolucija nije skup slučajnih događaja. Slučajnost je svakako zastupljena, kao u svim pojavama kojih smo svjesni, ali evolucija se dešava i prilično namjerno. Proces prirodne selekcije rezultira adaptacijama, organizmi dobijaju karakteristike koje im omogućavaju uklapanje sa životnom sredinom. Primjera ima mnogo, od raznih šara koje imaju životinje, preko različitih vrsta listova (zavisno da li sakupljaju više ili manje vode) kod biljki, do odgovora ljudskog imunološkog sistema na viruse. Ove adpatacije se ne dešavaju slučajno već kao kombinacija slučajnih i namjernih procesa. Proces mutacije je slučajan ali selekcija nije slučajna. Selekcija favorizuje organizme koji su sposobni da prežive i da se razmnožavaju, dok zatvara one grane života koje nisu u stanju da se prilagode sredini.

Jedna od prvih asocijacija na evoluciju uvijek bude to da je jako spora. Za vrste kao što je naša, definitivno jeste spora imajući u vidu ljudski životni vijek. Ipak, ni to ne mora biti slučaj. Eksperiment koji traje čak od 1988. godine a i dalje je u toku, bavi se odgajanjem bakterija koje su u početku pripadale grupama od 12 identičnih populacija, te se u njemu prate promjene na populacijama koje su izložene različitim životnim uslovima. Za tih 35 godina koliko traje eksperiment smijenilo se 75 000 generacija bakterija. Ovo je ekvivalentno tome da su posmatrali evoluciju ljudi u toku 1.75 miliona godina. Interesantno je recimo i to da je vrsta žabe iz Černobila za tridesetak godina evoluirala iz zelene boje u crnu. Žabe pronađene u zoni radijacije su bile crne boje iako su primjerci iste vrste van zone i dalje bili zeleni. Ispitivanjem je utvrđeno da je crna boja kože posledica više melanina, koji upravo štiti od jonizujućeg zračenja. Očigledno da su žabe sa genetikom koja daje crnu kožu imale puno više šanse da prežive u takvim uslovima.

Naučna zajednica danas nema dilemu oko evolucije, ona se definitivno dogodila i događa se trenutno, ali je uvijek otvorena rasprava o tome kako se evolucija dogodila i kako se događa u različitim okolnostima. Od doba Darvina i Valasa, nauka je mnogo napredovala. Taj napredak nauke je proširio teoriju evolucije, dao joj neke nove dokaze koje ranije nije bilo moguće imati. Od uticaja evolucije na razvoj na molekularnom nivou, preko poznavanja genetske osnove za nasleđivanje osobina do mogućnosti radiodatiranja organskog materijala stotinama hiljada ili čak i milionima godina unazad. Ipak i pored svih naprednih metoda koje se danas koriste, osnovni princip teorije je ostao još iz Darvinovog doba, samo ojačan novim saznanjima koja ranije nisu bila na raspolaganju.