M.V.

Kako Amerika stvara, pa ruši globalne sisteme kada joj više ne odgovaraju

Na mjestu vodeće supersile, Sjedinjene Američke Države su kroz istoriju pokazale sposobnost da preoblikuju svijet po svom nahođenju, ali i da ga bace u haos kada im sopstvena pravila i sistemi više ne odgovaraju. Često korišćena fraza "poredak zasnovan na pravilima" (rules based order) koja opisuje globalno uređenje kroz mehanizme raznih međunarodnih organizacija, zapravo zavisi od američke moći i volje da sprovodi svoja pravila širom svijeta i finansira institucije poput SZO, STO, MMF-a...

Šta se dešava kada Amerika više nije voljna da održava taj poredak, ili makar njegov privid, svijet je prethodni put iskusio 15. avgusta 1971. tokom tzv. Niksonovog šoka i rušenja Bretonvudskog sistema iz 1944. Nagli proces okretanja leđa globalizmu građenom od kraja Hladnog rata američkog predsjednika Donalda Trampa takođe je šokirao svijet i ima dosta sličnosti sa prethodnom reorijentacijom.

Prema Bretonvudskom monetarnom sistemu jedna unca (28,35 grama) zlata koštala je tačno 35 dolara, a druge strane valute su bili fiksirane za dolar. To je u teoriji značilo da bi dolar uvijek bio zamjenjiv za zlato i obratno, što je garantovalo vrijednost i drugim vezanim valutama.

U prvim godinama nakon Drugog svjetskog rata sistem je odlično funkcionisao jer su porušena Evropa i Japan vapili za dolarima da bi kupili američke industrijske proizvode poput, čelika, automobila i drugih mašina.

Da bi razumheli zašto je 37. američki predsjednik Ričard Nikson srušio taj, treći po redu, zlatni standard, zamijenivši ga slobodno plutajućim "papirnim" valutama, i uveo carine od 10 odsto na kompletan uvoz, moramo razumjeti istorijske okolnosti na početku 70-ih godina u Americi.

Od 1950. do 1969., kada su se Njemačka i Japan obnovili, američki udio u svjetskom ekonomskom proizvodu znatno je opao, sa 35 na 27 posto. Drugim zemljama je trebalo manje dolara, a više njemačkih maraka, jena i franaka, a Amerika je do tada već preplavila planetu svojom valutom. To je značilo da kurs od 35 dolara za uncu postoji samo na papiru i da SAD zlatnim rezervama ne mogu ni približno da pokriju dolarske rezerve stranih banaka, zbog čega je postojala opasnost od "juriša" na zlato (masovnog otkupa).

Do 1971. godine, američke rezerve zlata su se smanjile na 10.000 metričkih tona, sa skoro 16.300 tona iz 1945, pri čemu su centralne banke izvan SAD držale 14 milijardi dolara, a SAD mogle da pokriju zlatom svega 3,2 milijarde još 1966.

Neki od glavnih razloga za pretjerano emitovanje dolara su finansiranje Korejskog rata, ali i Vijetnamskog rata, koji je na kraju izgubljen uz ogromne troškove, nemire i razdor u čitavom društvu. Široki socijalni programi (Great Society) predsjednika Lindona Džonsona sa ciljem da eliminišu siromaštvo i drastično prošire program socijalne zaštite takođe su tokom 60-ih intenzivno praznili američku kasu.

Podsjetimo da je prije svega toga, Amerika sprovela Maršalov plan obnove Evrope i Japana, da bi se u zamjenu za ova tržišta otvorila za američku robu i postala veliki uvoznici. Međutim, jačanjem zapadno-njemačke i japanske ekonomije "dividende" Maršalovog plana počele su da presušuju kako je rastao izvoz tih zemalja u SAD.

Početak 1970-ih je bio period velikih ekonomskih izazova za SAD, sa inflacijom od 5,84 odsto 1971. godine, nezaposlenošću od 6,1 odsto i rastućim trgovinskim deficitom.

Niksonova strategija zvana Nova ekonomska politika zasnivala se upravo na smanjenju nezaposlenosti i inflacije i zaštiti američkog dolara. Mjere su uključivale 90-dnevno zamrzavanje rasta cijena i plata, smanjenje poreza za srednju klasu i 10 odsto dodatnih tarifa sav uvoz.

Niksonov šok doveo je do kolapsa Breton Vudsa, pri čemu su promjenljive stope postale standardne, što je doprinijelo stagflaciji iz 1970-ih, što je kombinacija visoke inflacije i nezaposlenosti.

Grupa od 10 najindustrijalizovanijih nacija, nazvana G-10, bila je veoma kritična prema Niksonovoj odluci koju je smatrala jednostranom i isključivo u američkom interesu.

Te zemlje formirale su Smitsonijan sporazum, prema kojem je trebalo da se uspostavi novi sistem razmjene, ali je on ubrzo propao. Godine 1973. zemlje su stvorile zajednički sistem plutajućih kurseva, prema kojem su valute šest evropskih zemalja "plivale" u odnosu na dolar.

Globalna trgovina je nastavila da se odvija u dolarima čak i nakon propasti Bretonvudskog sistema jer je to bilo lakše neko komplikovani sistemi razmjene sa više drugih valuta. Kasnije je petro-dolarski sistem uspostavio je američku hegemoniju na globalnim tržištima koja traje do danas, ali je sve više ugrožavaju prije svega zemlje BRIKS-a koje sve više trguju u svojim valutama.

Sličnosti i razlike između Niksonovog i Trampovog šoka

Odlika i Trampovog i Niksonovog šoka je da prioretizuje domaće političke ciljeve, kakve god bile posljedice u inostranstvu, što je suština "Amerika na prvom mjestu" politike. To odražava i Trampova jako stroga imigracionona politika posebno na tržištu rada u sektorima kao što je građevinarstvo, gdje imigranti čine 25 do 30 odsto radne snage.

Upadljiva paralela između dvije politike je problem inflacije, koji je Tramp naslijedio od prethodnika, a sada prijeti da se pogorša. Niksonova politika dovela do kratkoročnog ublažavanja inflacije, praćenog dugoročnom stagflacijom, a današnje tarife odmah su počele da podižu cijene robe široke potrošnje. Istraživanje Ričmond FED-a, o koje Forbes pominje, navodi da preduzeća planiraju da dodatne troškove zbog skupljeg uvoza prevale na potrošače, otežavajući inflatorne pritiske.

Trampova bazna stopa carina od 10 odsto je očigledna sličnost sa Niksonom, jer su oba poteza motivisana zabrinutošću zbog spoljnotrgovinskog deficita i željom da se zaštiti domaća industrija.

Još jedna sličnost je "nabrekla" javna potrošnja, koja je prethodila naglim zaokretima. Trampova administracija pokušava da smanji javni dug od 36,71 biliona dolara, sa jedne strane, rezovima u gigantskom federalnom birokratskom aparatu, a sa druge prilivom od carina i na duži rok potencijalnom "akvizicijom" prirodnih resursa Kanade i Grenlanda kroz aneksiju.

I Nikson i Tramp u kampanjama su obećavali da će Ameriku izvući iz ratova. Dok je za Niksona to bila katastrofa u Vijetnamu, Tramp je zatekao ogroman "proksi" rat protiv Rusije u Ukrajini i haos na Bliskom istoku, koji i sam može da pogorša sve izvjesnijim napadom na Iran.

SAD su period praktično neprestanih vojnih intervencija, uz više manjih sukoba "po periferiji", započele 90-ih na Balkanu i bombardovanjem SR Jugoslavije 1999. Ratovi su se nizali poslije terorističkog napada 11. septembra 2001. pa je po nekim procjenama samo Bliski istok Ameriku koštao 1,7 biliona dolara.

Glavna razlika je što je Niksonov šok prije svega promjena monetarne politike, dok Tramp tu nije intervenisao osim apela FED-u da spusti kamatne stope.

Interesantno je da je Volstrit doživio skok posle Niksonovog šoka (npr. indeks Dow Jones za 33 poena) i da su i mediji i tržišta izuzetno pozitivno primili odluku. Trampov šok naišao je na oštre kritike i drastičan pad berzanskih indeksa, nakon čega je on suspendovao sve dodatne carine osim baznih 10 odsto, sa izuzetkom Kine. Posle serije odmazdi, američke carine su u trenutku pisanja ovog teksta 145 odsto, a kineske na 125 odsto.