Dijana Roščić, Gabi Rojher  [ DW ]

25. 07. 2025. 08:37

Zašto je Hitler obožavao operu „Majstori pjevači“?

Opera „Majstori pjevači iz Nirnberga“ je najduža pojedinačna opera Riharda Vagnera - traje četiri i po sata. Za razliku od većine njegovih muzičkih drama, ona nema mitološku pozadinu - i zbog toga se naziva i njegovom najsvjetovnijom operom. Važi i za Vagenrovu „najnjemačkiju“ operu.

Mišljenja su podijeljena kada je riječ o tome kako je postaviti: da li istaći njenu komičnu stranu ili je to ozbiljan komad koji govori o njemačkim vrlinama - ali sa elementima antisemitizma?

U ovogodišnjoj novoj postavci na Bajrojtskom festivalu, reditelj Matijas Davids i želi da istakne komične elemente opere. Zašto to može da zasmeta? I o čemu se radi u operi?

Ljubavna priča, umjetnost i pravila

Radnja je smještena u Nirnberg sredinom 16. vijeka, koji je tada bio jedan od najvažnijih njemačkih trgovačkih centara. „Majstori“ su bili priznate zanatlije i umjetnici, a titulu im je dodjeljivao samo esnaf, po strogim pravilima. Među njima su i majstori-pjevači.

Zaplet je ljubavna priča, kao u bajci: Mladi siromašni vitez Valter, koji je tek stigao u grad i Eva lijepa ćerka zlatara - zaljubljuju se na prvi pogled. Međutim, otac je već bio odredio da će svoju jedinicu dati onome ko sjutra, na Ivanjdan, pobijedi na takmičenju majstora pjevača. Eva može da odbije pobjednika, ali onda ostaje neudata.

Vitez novajlija ne zna pravila pjevačkog zanata, i ne prolazi na audiciji - zbog svoje nekonvencionalne tehnike pjevanja. Jer, gradski činovnik Bekmeser i majstor-pjevač, koji sebe smatra najizglednjim, ako ne i jedinim kandidatom za pobjedu, dobio je zadatak da vodi računa o poštovanju pravila - i to čini groteskno strogo, ometajući svog rivala.

Međutim, obućar i pjesnik Hans Zaks (koji je istorijska ličnost) smatra da je time učinjena nepravda. Iako stariji udovac i sam potajno želi Evu, odlučuje da pomogne vitezu - koji ima umjetnički talenat.

I mada netalentovani činovnik Bekmeser krade pjesmu koju je vitez napisao inspirisan snom - na kraju je plemić mogao da se dokaže i oduševi publiku.

Ali, razočaran odbijanjem prethodnoga dana zbog krutih pravila - vitez ne prihvata da postane majstor-pjevač, već hoće samo Evu.

Najnjemačkija Vagnerova opera s antisemitizmom?

Tada mu Hans Zaks snažnim riječima predočava značaj majstorstva za njemačku umjetnost, „Ne prezrite mi majstore i poštujte njihovu umjetnost!“ Vitez na kraju postaje majstor-pjevač, a svi okupljeni radosno slave starog majstora i njegovu mudrost.

To je jedan od razloga zašto se „Majstori pjevači iz Nirnberga“ često opisuje kao Vagnerova „najnjemačkija“ opera.

To tako vidi i Bari Koski, prvi jevrejski reditelj koji je u Bajrojtu 2017. postavio „Majstore pjevače“. Rođeni Australijanac poznat je po tome da se bavi Vagnerovim antisemitizmom.

On je tu operu inscenirao kao „hajku na jevrejskog pjevača“, kojeg vidi u liku Bekmesera. „Ne bavim se jevrejskom kulturom, već parodijom antisemitizma“, objasnio je Koski u dokumentarnom filmu Dojče velea „Zašto je Hitler obožavao Vagnera“. Bekmeser je otjelotvorenje žrtvenog jarca koji snosi svu odgovornost, cijelu traumu jednog naroda. „Upravo se o tome radi. U mojoj produkciji, oni ga prave Jevrejinom.“

Da li se i u kojoj mjeri jevrejski likovi pojavljuju i karikiraju u Vagnerovim operama, i danas je predmet diskusije među stručnjacima. Navodno se kompozitor o tome nikada nije izjasnio, ali on je svakako bio otvoreni antisemita. Napisao je pamflet pod naslovom „Judaizam u muzici“ u kojem je ocrnio muziku jevrejskih kompozitora, tvrdeći da su oni samo u stanju da kopiraju druge.

Muzikolog Jens Malte Fišer vidi konkretne antisemitske aluzije u operi „Majstori pjevači“. Gradski činovnik Bekmeser pjeva naročito loše, a uz to i krade tuđe pjesme.

„To 'brljanje, švrljanje', Vagner u pamfletu zaista opisuje kao obilježje muzike u sinagogama. I kaže: 'Kako neko uopšte može tako da pjeva, to sve je apsolutno užasno.' Čini mi se da je Vagner to ovdje parodirao, na veoma upečatljiv način“, kaže Jens Malte Fišer u dokumentarnom filmu Dojče velea.

Vagner - inspiracija za Hitlera neostvarenog umjetnika

Rihard Vagner je bio muzički genije, unio je revoluciju u svijet opere svojim konceptom sveobuhvatnog umjetničkog djela. Zamislio je simbiozu teksta, muzike, režije, scenografije i arhitekture – sve iz jednog izvora. Za svoja djela, Vagner je zamislio i na kraju i stvorio opersku kuću u Bajrojtu. Tamo je po prvi put orkestar bio nevidljiv, smješten u „orkestarskoj rupi“ ispred pozornice, a dok je publika sjedela u potpunom mraku, osvijetljena je bila samo pozornica.

To je inspirisalo Adolfa Hitlera, koji je rođen šest godina poslije smrti Vagnera - svog omiljenog kompozitora. Bio je redovan posjetilac Bajrojtskog festivala i prijatelj sa porodicom Vagner koja ga je organizovala, i koja je još 1923. pristupila Nacionalsocijalističkoj njemačkoj radničkoj partiji (NSDAP).

Diktator, koji je želio da studira umjetnost, vidio je srodnu dušu u kompozitoru koji je svojim monumentalnim zvukom u 19. vijeku oduševljavao mase. Hitler se lično angažovao u megalomanskim muzičkim i arhitektonskim projektima.

Nacisti s mnogo patosa i ozbiljnosti „Majstore pjevače“ predstavljali kao uzor njemačke opere: bila je redovno izvođena uoči partijskog kongresa u Nirnbergu, a Hitler bi birao dirgenta i izvođače.

Počevši od 1935. ti kongresi nacista bili su veliki šou: Čitav grad bi postao kulisa, sa zastavama koje su se viorile ulicama tokom marševa nacista, ogromna bina, svjetlosni efekti i masa ljudi.

Nacistički scenograf, SS-oberfirer Beno fon Arent koji je to sve inscenirao, i u ključnoj završnoj sceni „Majstora pjevača iz Nirnberga“ na pozornicu je ispred srednjovjekovnih kuća ubacio niz dugačkih zastava u nacističkom stilu.

Bajrojt 2025: „Majstori pjevači“ kao komedija

Festival Vagnera u Bajrojtu počinje premijerom nove produkcije „Majstora pjevača“, ovog petka 25. jula 2025. Karte su odavno rasprodate za svih sedam izvođenja na Festivalu koji traje do 26. avgusta.

U novoj produkciji komični aspekti igraju glavnu ulogu. U libretu „Majstora pjevača“ ima mnogo komičnih situacija i elemenata, rekao je reditelj Matijas Davidsa na konferenciji za novinare. „Tu postoji i jezička komika i komika situacije“, a neki likovi očigledno pripadaju komičnom žanru. „Stalno otkrivam nove elemente humora, koji su možda i iznenađujući.“

U programu Bajrojtskog festivala o ovoj operi dramaturg Kristif Vagner-Tenkvic piše: „ U operi se radi o borbi (u drugom činu i u vidu prave masovne tuče), o pobjedi (u ljubavi i u naklonosti naroda), kao i o porazu (ne u smrtonosnom, već u bolno sramotnom obliku). Djelo se u velikoj mjeri predstavlja kao muzička komedija. To što se ovdje susrećemo i sa spletkama, brutalnošću, podlošću, duboko proživljenom ljubavlju i bolnom rezignacijom, nije u suprotnosti ni sa zakonima komedije, ni sa humorom Riharda Vagnera.

Vagner-Tenkvic na kraju postavlja pitanje: da li pohvala „časti njemačkih majstora“ u finalu zaista mora da se shvati isključivo kao osuda svega što nije „njemačko i autentično“? Zar ne bismo svi mogli postati majstori (i majstorice), kada bismo uspjeli da obuzdamo „stari zanos“, kada bismo, da se izrazimo savremenim jezikom, konačno naučili da se prema sebi i drugima odnosimo s više ljubavi?“