Marsel Firstenau  [ DW ]

22. 04. 2025. 07:16

Koncentracioni logor Zahsenhauzen: posljednji svjedoci

Kada su spasioci stigli u koncentracioni logor Zahsenhauzen zatekli su oko 3.000 zatvorenika, njegovatelja i ljekara. Za oko 300 zatvorenika oslobođenje 22. aprila 1945. od strane poljskih i sovjetskih vojnika nije došlo na vrijeme: umrli su ubrzo nakon toga od posljedica okrutnog postupanja nacista.

Pražnjenje koncentracionog logora sjeverno od Berlina započelo je dan ranije. Nacisti su više od 30.000 zatvorenika poslali na takozvane marševe smrti – nekoliko hiljada njih tu torturu nije preživjelo. A između 1936. i 1945. u Zahsenhauzenu i brojnim spoljnim logorima bilo je zarobljeno najmanje 200.000 ljudi iz 40-ak zemalja.

Do kraja Drugog svjetskog rata desetine hiljada zatvorenika je umrlo – od gladi, bolesti, zlostavljanja, medicinskih eksperimenata i prisilnog rada. Samo tokom jeseni 1941. najmanje 10.000 sovjetskih ratnih zarobljenika, među njima i mnogi Jevreji, ubijeno je u posebno izgrađenom postrojenju za strijeljanje ili ugušeno gasom u preuređenim kamionima.

Za preživjele bi ovo mogla da bude zadnja komemoracija

U obilježavanju 80. godišnjice oslobađanja logora učestvuje šestoro preživjelih, tri žene i tri muškarca. Oni su u Zahsenhauzen ili jedan od njegovih spoljnih logora bili deportovani kao djeca ili mladi ljudi.

Petoro ih je iz Poljske, a najstariji je Ukrajinac Mikola Urban, rođen je 1924. u Harkovu. On po prvi put učestvuje na jednoj komemoraciji, a doći će iz Švajcarske, gdje se sklonio nakon početka ruskog napada na njegovu domovinu.

Ovogodišnja komemoracija u Zahsenhauzen za Urbana i ostale vremešne svjedoke mogla bi da bude posljednja. Aksel Drekol, direktor Fondacije memorijalnih mjesta u Brandenburgu, već dugo razmišlja o tome. Većina preživjelih zatvorenika u međuvremenu je umrla. „Često su bili uz nas, kao da su očevi ili majčini prijatelji. To što tih ljudi više nema, za nas je veoma značajna prekretnica.“

„Nacisti su zatvorenike pretvorili u brojeve“

Kako bi posjetiocima približili istoriju bivših koncentracionih logora kao što je Zahsenhauzen ili ženskog logora Ravensbrik, memorijalni centri već godinama koriste umjetnost i muziku, ali i radionice za mlade. „To je toliko važno zato što kultura – uz klasičnu pedagogiju i klasične izložbene formate – može da gradi mostove, da uklanja barijere i da dopre do ljudi“, kaže Drekol.

To može da potvrdi i Katrin Griber. Unuka zatvorenika iz Zahsenhauzena predsjednica je udruženja prijatelja memorijalnog centra i pripadajućeg muzeja. Kada se na zvaničnim događanjima pjevaju pjesme koje su napisali logoraši, to duboko dira i njihove potomke.

„Nacisti su zatvorenike pretvorili u brojeve, ali oni su u svakom trenutku bili ljudi. I pjesme mogu da pomognu da zamislite te ljude koji su ih pjevali“, kaže Katrin Griber. Njen djeda Hajnrih bio je pastor i član Ispovjedne crkve, koja se suprotstavljala nacističkom režimu. Zbog svog angažovanja, naročito za ljude jevrejske vjere, 1940. je završio u Zahsenhauzenu, a kasnije i u logoru Dahau.

Deda je umor 1975, unuka je tada još bila mala. Razgovorom o istoriji svoje porodice ona povezuje prošlost sa sadašnjošću. Od svog djeda Hajnriha zna da je u logoru pokazivao solidarnost sa sapatnicima, ali da je solidarnost i sam doživio. „Bio je veoma blizu smrti, ali su ga spasili komunisti zatvorenici“, priča unuka.

Kritika aktuelne rasprave o migracijama i izbjeglicama

Vrijednost autentičnih mjesta poput Zahsenhauzena je neprocjenjiva, smatra Katrin Griber: „Ona prenose znanje, stavljaju pojedinačne sudbine u kontekst i omogućavaju posjetiteljkama i posjetiocima da ih to mjesto emocionalno dirne.“ Ona pritom misli na opšti pomak udesno u Njemačkoj: „Za mene iz istorije proizlazi sljedeća pouka: ljudi se ne smiju isključivati i pretvarati u žrtvene jarce. Zato me boli trenutna rasprava o izbjeglicama.“

Nedavno su se budući koalicioni partneri, Demohrišćani (CDU/CSU) i Socijaldemokrate (SPD), dogovorili oko drastičnog pooštravanja politike azila. A Alternativa za Njemačku (AfD), stranka koja se u Njemačkoj zvanično klasifikuje kao dijelom desno-ekstremna, već godinama raspiruje mržnju prema stanovnicima Njemačke stranog porijekla i prema ljudima koji bježe od rata i siromaštva.

Sjećanje na sovjetski specijalni logor

Nakon oslobođenja u aprilu 1945. bivši logor Zahsenhauzen je Sovjetski Savez, jedna od zemalja pobjednica u Drugom svjetskom ratu, prenamijenio u specijalni logor. Nakon zločinačkog nacističkog režima uslijedila je komunistička strahovlada.

Do raspuštanja tog specijalnog logora 1950. tamo je bilo zarobljeno oko 60.000 ljudi – prvenstveno nacisti, ali i protivnici novih vlastodržaca, kao i osobe uhapšene bez zakonskih osnova. Oko 12.000 njih umrlo je od gladi i bolesti. Na to poglavlje istorije logora Zahsenhauzen podsjetiće se početkom septembra uz komemoracije i izložbe.

*ovaj članak je najprije objavljen na njemačkom jeziku