Dragoslav Dedović  [ DW ]

05. 04. 2025. 12:04

Sejač Vukovog semena

Imao je trojicu braće. Rano ostaje bez oca, dečaku je 13 godina. Ali majka Ana samopožrtvovano insistira na školovanju dece.

Pet godina stariji brat Miloš Popović je u dvadeset trećoj godini života prešao iz Novog sada u Beograd gde je bio decenijski urednik Srpskih novina, zvaničnog lista Obrenovićeve Srbije. Pored toga uređivao je književni list Podunavku, kao i list Der Serbe na nemačkom. Pokrenuo je u Beogradu i konzervativni list Vidov dan, koji je uređivao 15 godina, sve do njegovog gašenja 1876.

Vasilije Popović, dve godine mlađi brat školovao se u Novom sadu i Segedinu, a Bogosloviju je završio u Beogradu. Pripadao je izrazito konzervativnoj struji sveštenstva, pa ga je na zub znao uzeti i Jovan Jovanović Zmaj. Bio je protivnik Svetozara Miletića i Jovana Subotića kao i Narodne stranke.

Ponikavši iz kuće u kojoj se cenilo obrazovanje, ali i u kojoj mu je otac nabavljao i čitao srpske junačke pesme, Đuro Daničić se školovao najpre u rodnom gradu, a potom i u Požunu, današnjoj Bratislavi. Kao veoma mlad u višejezičnoj Habzburškoj monarhiji naučio je nekoliko jezika. Nemački i mađarski, klasični latinski, ali u Požunu dodatno stiče znanje slovačkog, poljskog, češkog i ruskog jezika. Počinje da studira prava u Pešti i Beču, ali sudbina je imala druge namere sa njim.

Elitna jedinica u ratu

Vukove jezičke reforme su već decenijama polarizovale ondašnju srpsku učenu javnost. Jedni su ih sa oduševljenjem primili, osećajući revolucionarnost duha koji je spojio narodni jezik i visoku pismenost. Drugi, poput učenih Srba iz Austrougarske, predvođenih Jovanom Hadžićem, osnivačem Matice srpske i Meternihovim štićenikom, branili su šest vekova pismenosti povezane sa crkvom – srpskoslovenski, ruskoslovenski, slavenosrpski.

„Od 1768, kada je Orfelin, prvi kod Srba, u predgovoru Slavenosrpskom magazinu, objavio misao o opštoj koristi od pisanja na narodnom jeziku, do 1868, kada je u Srbiji skinuta poslednja zabrana sa Vukovog pravopisa, prošlo je ravno sto godina“, primećuje Vojislav Đurić u predgovoru zbornika „Knjiga Đure Daničića“.

To znači da se u stogodišnjem ratu mladić iz Novog Sada pojavio u njegovoj odlučujućoj fazi. Ispašće da je on vredeo kao nekoliko lingvističkih divizija. Ostao je zapis Jovana Boškovića o tome kako je mladi Daničić, došavši u Beč, video Vuka i Franca Miklošiča, slovenačkog lingvistu i autora Uporedne gramatike slovenskih jezika. Daničiću je prvi „otkrio blago srpskog jezika, a drugi mu dade vidjelo, da može to blago vidjeti i razumjeti“.

Oslanjajući se na svoju višejezičnost, Daničić postaje jedan od najvažnijih Vukovih saradnika. Međutim, njegov polemični spis „Rat za srpski jezik i pravopis“ koji je usled izostanka cenzorske dozvole u Beču, objavljen u Pešti 1847. jeste jedan od prelomnih trenutaka u razvoju srpskog jezika. Zapravo je to odgovor na spis Jovana Hadžića koji je on pod naslovom Utuk objavio potpisavši se svojim književnim pseudonimom Miloš Svetić.

Sa današnje distance, radi se o potpunom trijumfu svega što su zagovarali Đuro i Vuk. Te godine su se pojavili Njegošev Gorski vijenac, pesme Branka Radičevića i Vukov Novi zavjet. Pobeda Vukovih načela je bila obezbeđena. Ali tada to još nije izgledalo tako.

Šta zapravo piše u Ratu?

„Svetić grdi Vuka! Grdi ga, jer ne zna šta je Vuk u Srpskoj književnosti. Vuk nije življeo niti živi za svoj vijek, nego za vijek drugi što nastaje; za to ga njegov vijek i ne razumje, za to ga vijek njegov progonjaše.“

Ovde se odmah vidi polemički žar. Obrazovani mladić Đorđe Popović postaje lingvistički borac Đuro Daničić. Rođen u ekavskom okruženju prihvata Vukovu ijekavicu.

Đuro najpre konstatuje žalosno stanje unutar srpske pismenosti: „Pokraj mnogijeh drugijeh nevolja književnost naša jako zaostaje i za to što nam se književnici još ne mogu da pogode ni kakovijem slovima treba da pišemo. Evo već trideset godina kako se oko toga viče i prepire.“

On svoju motivaciju da se uključi u polemiku vidi u narodnom dobru – „što bi nam narod korak naprijed koračio. S tijem mislima i s otom namjerom puštam ovo nekoliko riječi u Srpski svijet“.

Ispada da „srpski svet“ nije sintagma koju su skovali rusofilni političari iz ovog milenijuma. Izraz je mnogo stariji i imao je drugo značenje.

Na drugom mestu Daničić kaže: „Među svjema današnjijem pravopisima Vukov je najsavršeniji , pa je za to i za Srpski jezik najbolji.“ Ovakvo samopouzdanje mladića koji jedva da je prevalio dvadesetu može da izmami osmeh.

Ponovo čitajući Daničićev „Rat“, s manje interesovanja prolazim kroz argumentaciju kojom Daničić naučno razgrađuje Svetićeve lingvističke stavove. Daničić je po tome pionir među Srbima – njegova naučna metodologija deluje kao pismo iz budućnosti. Čak je znameniti protivnik njegovih stavova, sekretar Državnog saveta Jovan Stejić, bio zadivljen: „Tako još nije pisao ni jedan Srbin.“

Ali su me opet zabavljali duhoviti obrati i citati. Tako se u „Ratu“ obrela i misao čiji je autor Nikolo Tomazeo, italijanski pisac i borac za nacionalno ujedinjenje, rođen u Šibeniku. On preporučuje italijanskoj učenoj eliti isto što Đuro i Vuk preporučuju srpskoj – da osluškuje narodni jezik: „Od njega učimo naš ljudski jezik, a ne kvarimo ga mudrim našim varvarstvom!“

Beogradske muke

Moglo bi se reći da se Daničić nije udvarao vlastima. Neki od Obrenovića su ga podržavali. Ipak, on 1852. objavljuje članak Praviteljstvo i pravopis u kojem kaže:

„Svaki čovek u državi ima pravo činiti što god razumom svojim nađe da je dobro, samo da ne smeta državi da bi jaka i napredna bila. Po tome koje bi praviteljstvo zabranjivalo ljudima svojima pisati i štampati knjige pravopisom kojim oni razumom svojim nalaze da je dobar, ono bi činilo nepravdu, jer bi prisvajalo vlast veću nego što mu pripada, a tom nepravdom činilo bi bezumlje, jer bi bez nevolje vređalo svoje ljude i sejalo nezadovoljnost.“

Iz Beča Daničić prelazi u Beograd 1856. Tu će tri godine biti bibliotekar Narodne biblioteke, potom četiri godine sekretar Društva srpske slovesnosti. Društvo je napustio jer nisu svi u njemu odmah prihvatili njegov projekat Rječnik iz književnih starina srpskih. Savremenici svedoče da je reagovao preosetljivo. Možda zato jer je posao obrade 16 000 jedinica već privodio kraju. Većina članova je podržala njegov rad. Ali bilo je i glasnih protivnika.

Đuro Daničić je sam počeo da štampa svoj kapitalni rečnik, što ga je dovelo u finansijske nevolje. Pomagala mu je kneževska kuća Obrenovića. Do 1965. ostaje profesor Liceja, odnosno Velike škole iz koje je nastao Beogradski univerzitet.

Od 1867. je šest godina u Zagrebu kao tajnik Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. Kao potpisnik Bečkog književnog dogovora iz 1850. koji je postavio temelj budućeg srpskohrvatskog jezika, ali je docnije bio i osnova nominalno različitih jezika proisteklih iz njega, Daničić je ugradio sebe u veliki lingvistički poduhvat sistematizovanja tog jezika. Valja spomenuti da je najveći doprinos dao u proučavanju akcenata.

Muke beogradskih godina beleži u članku „Još koješta“: „Svaka je censura veliko zlo ovog svijeta; zato su je i ukinuli već svi čestitiji narodi po svoj Evropi. Ali ona jamačno nigdje nije bila književna partija, kao što je evo biogradska, koja zaklanja i brani neznanje i budalaštine, laži i bezobrazluke svojijeh drugara.“

Između privatizovane cenzure sa jedne strane i otpora tadašnjih školovanih elita sa druge, koje grčevito brane svoje jezički monopol naslonjen na crkveni i dodatno rusifikovani jezik, Đuro Daničić nema nameru da odustane. Postoje i pomaci. Najveći Vukov protivnik još od tridesetih godina tog veka, Jovan Hadžić, 1866. godine dozvolio je da se u Velikoj srpskoj gimnaziji u Novom Sadu, u kojoj je bio upravitelj, predaje po Vukovom i Daničićevom pravopisu. Vukov jezik je bio kao voda, niko nije mogao da ga zaustavi.

Od 1873. je Daničić ponovo četiri godine u Beogradu, kao profesor na Velikoj školi. Ostalo je zabeleženo da je u materijalnoj teskobi 1877. tamo prodao svoju veliku biblioteku.

Rječnik hrvatskoga ili srpskog

Opet ga ne drži mesto. Ponovo odlazi u Zagreb, ovaj put je u Jugoslavenskoj akademiji redaktor Rječnika hrvatskoga ili srpskog jezika.

Katkad sa zadovoljstvom listam taj Rječnik. Otkrivam skrivene odaje, kao u lavirintu. Odrednica „čemer“ kaže: „Vidi i čemer pod 1. u jednoga pisca prošloga vijeka i u naše vrijeme u jednoj pjesmi. Tuga me j’ popala, suša jezik veže, žuč puna čemeri po utrobi reže“. Autor ovih stihova je Mateša Antun Kuhačević, hrvatski književnik iz 18. veka, koji se latio pera tek kada je pao u carsku nemilost i osuđen na tamnicu. Čemer iz stiha je zatvorski čemer.

Sećam se da sam sa prijateljem Majom Otanom za vreme našeg studija i pesničkog šegrtovanja u Sarajevu ponekad razgovarao o starozavetnoj Pesmi nad pesmama. On je bio fasciniran erotskim problescima u Bibliji. Sada kada čitam Daničićev prevod – on je Stari zavet preveo sa latinskog, a redigovao je Vukov prevod Novog zaveta – divim se svežini njegovog jezika:

„Na postelji svojoj noću tražih onoga koga ljubi duša moja, tražih ga, ali ga ne nađoh.

Sada ću ustati, pa idem po gradu, po trgovima i po ulicama, tražiću onoga koga ljubi duša moja. Tražih ga, ali ga ne nađoh.

Nađoše me stražari koji obilaze po gradu. Vidjeste li onoga koga ljubi duša moja?“

Ova ženska ljubavna čežnja, zaustavljena u biblijskim spisima, stara nekoliko hiljada godina, a pre vek i po dovedena u naš maternji jezik još uvek ima istu snagu – snagu Daničićevog prevoda.

Listajući stara izdanja Daničićevih knjiga, nailazim na zabavne detalje. Tako u prvom izdanju njegovog Rječnika iz književnih starina srpskih stoji da je štampano 1863 „U Biogradu, u državnoj štampariji“. A u samom Rječniku stavka Beograd sadrži i sledeću narodnu pesmu: „Tekla Sava ispod Biograda.“

Stanovnik grada bi bio Biogradac ili Biogradlija. Ikavsko ime Beograda, koje je koristio i Daničić, živelo je dakle paralelno sa njegovom ekavskom istorijom. Zabavljaju me i neke Daničićeve jezičke vratolomije – etimologija je etimolođija, isto važi i za sve slične pojmove.

Od njegovih predloga kako da se u potpunosti izjednače ćirilica i latinica po principu jedno slovo – jedan glas, usvojeno je samo „đ“ umesto „dj“. Šteta za nj, lj, dž.

Opet bih se vratio na onu 1847, sudbonosnu godinu za srpski jezik. Tada je mladi Đuro Daničić proročki zapisao: „Narodne su umotvorine sjeme: iz toga sjemena treba da nam nikne književnost; to će samo biti prava književnost. Vuk nam je tijem sjemenom njivu posijao: on je narodne umotvorine svake struke prvi počeo kupiti, on ih je jedini najvjernije skupio, i najvjernije ih svijetu predao. Ovo smo valjada kadri priznati, kad i drugi Slaveni uzimaju Vuka u tome poslu za ugled.“

Koliko je Daničić bio u pravu govori niz književnih poduhvata – od Njegoša, preko Andrića, Crnjanskog, Meše pa sve do danas. Ono za šta se Daničić borio pretvorilo se u moćnu reku. Naravno, današnji Daničićevi protivnici naknadnom pameću zameraju mu izjednačavanje srpskog i hrvatskog. Da je živ, verovatno bi im odgovorio jezički i naučno nadmoćno. Naime, Daničić je do uverenja da se radi o istom jeziku došao proučavajući hrvatske književne izvore u Zagrebu.

Franjo Rački je ostavio svedočenje da „Srbi i Hrvati mogu Daničića s punim pravom nazvati svojim“. Zmaj je povodom njegove smrti ostavio stih da takve gubitke „tek budućnost shvata“.

Za kraj bi valjalo pustiti Đuru da sam poentira svojom završnom rečenicom od „10 Januarija 1847“:

„Štogod rekoh, ne rekoh ništa nikome za ljubav, niti što kome uz prkos; nego rekoh, što ovako mislim, i što sam za sve ovo tvrdo uvjeren. Ako sam u čemu pogriješio, vrlo bi mi milo bilo da me ko ispravi.“