Tufik Softić

Male elektrane u Gornjem Polimlju

Od pionira elektrifikacije do savremenih tajkuna

Između pionira elektrifikacije u Gornjem Polimlju i savremenih tajkuna koji su izgradili male hidroelektarne (MHE), nerijetko na istim vodotocima gdje su bile one prve, stao je jedan čitav vijek.

Dok su prvi radili iz entuzijazma i od opšte koristi za zajednicu, državu i narod, savremeni tajkuni sa druge strane otimaju od naroda da bi uvećavali svoje i onako problematično stečeno bogatstvo.

Kako danas u istu ravan staviti inženjera iz Berana Toma Dimića, i Olega Obradovića sa njegovom "Hidroenergijom Montenegro" u Beranama, ili Igora Mašovića sa "Igmaenerdži" u Andrijevici?

Tomo je bio mladić kada je angažovan da poslije Drugog svjetskog rata projektuje male hidroeletrane u Gornjem Polimlju. Da izvrši taj zadatak za dobrobit naroda, on je napustio studije elektrotehnike u Zagrebu, i vratio se u svoj rodni kraj.

Njegovih ruku djelo je, između ostalih, bila hidrocentrala sreskog odbora Ivangrada, na manastirskom vrelu, sa koje su se strujom napajale zgrade sreskog odbora, pošte, milicije, apoteke i beranske bolnice.

I u najmlađoj crnogorskoj opštini Petnjici, u neposrednoj blizini tamošnjeg motela, još vremenu odolijevaju zidine i ostaci stare hidrocentrale, napravljene u vrijeme elektrifikacije poslije Drugog svjetskog rata.

Ova hidrocentrala na rijeci Popči puštena je u pogon 1955. godine, ali je radila svega pet godina, do vremena kada je struja u bihorski kraj dovedena sa novog dalekovoda, iz pravca Berana, preko sela Polica. Sa nje su se u tom kratkom periodu električnom energijom, ipak, napajale sve zgrade u društvenoj svojini i dvadesetak privatnih kuća.

Kao i Tomova, i ova hidrocentrala bila je samo jedna od velikog broja koje su postojale na području Gornjeg Polimlja, odnosno opština Berane, Petnjica, Plav i Andrijevica, prije i neposredno nakon Drugog svjetskog rata.

Neki podaci govore da je na ovom prostoru do početka pedesetih godina prošlog vijeka i masovne elektrifikacije, bilo čak 35 malih hidroelektrana, od kojih danas ni jedna nije sačuvana.

Istraživač u ovoj oblasti Miodrag Barjaktarović objašnjava da je za njima prestala potreba izgradnjom hidroelektrane na Mušovića rijeci kod Kolašina, kada je električna energija u Gornje Polimlje dovedena dalekodovom sa ove hidrocentrale.

"Trebalo ih je sačuvati kao nauk ovim koji danas grade ovako naopako. Otimaju ljudima potoke i rijeke, ubacuju vodu u cijevi da bi dobili veće ubrzanje i uništavaju prirodni sklad i ravnotežu", kaže Barjaktarović za Portal RTCG.

Barjaktarović razumije da su prve hidroeletrane bile male i primitivne, ali ističe da su lokalne zajednice od njih imale samo koristi, dok od današnjih trpe štete.

"Jesu bile male, ali su neke od njih imale veliki značaj. To su bile centrale snage od jednog do četrdeset kilovat sati. Od ukupno 35, šesnaest ih je bilo koje su snabdijevale strujom po jednu kuću, pet koje su snabdijevale po nekoliko kuća, i 14 sa kojih su se strujom napajala čitava naselja" svjedoči Barjaktarović.

On dodaje da su mini eletrane građene obično  na mjestima  gdje su postojale vodenice i da su pravljene od dinamomašina od kamiona i primitivnih drvenih turbina

Prva je, ostalo je zapisano, sagrađena na Murinskoj rijeci 1926. godine.

"Njenu  izgradnju finansirao je tadašnji kapitalista Gavrilo Đorđijević da bi sa nje strujom napajao svoj hotel u Murini, prodavnicu, pilanu, mlin i nekoliko kuća. Gavrilo i njegov otac radili su svojevremeno u Rusiji, vratili su se sa novcem i uložili ga ovdje. Gavrilov sin Drago je bio sorbonski student i nastavio je porodičnu tradicuju izgradnje hidrocentrala" objašnjava Barjaktarović.

Murinsku hidrocentralu za Đorđijeviće je konstruisao Slovenac Mihailo Kladnik, čiji potomci i danas žive u Plavu.

"Taj Slovenac je 1938. godine napravio i plavsku hidroelektranu snage osam kilovat sati, na Đuričkoj rijeci" kaže Barjaktarović.

Ekspanzija izgradnje malih protočnih hidroelektrana u Gornjem Polimlju počela je poslije Drugog svjetskog rata.

"Već krajem rata na manastirskom vrelu kod Đurđevih stupova u Beranama kaluđer Milan Đurović je inicirao gradnju hidrocentrale za potrebe manastira, parohijske i još nekoliko kuća. U prvim poratnim godinama odmah do nje izgrađena je i hidrocentrala koju je konstruisao Tomo Dimić", kaže Barjaktarović.

On podsjeća i na mnoge druge konstruktore i male hidroelektrane o kojima se danas ništa ne zna, u selima Lužac, Buče, Zabrđe, Šekular,  Kaludra, Praćevac, Donje Zaostro, Vinicka, Kuti, Gračanica, Cecuni.

"Neke su  bile veoma male i domaćini su ih gradili za svoje potrebe. Najveća u to vrijeme, jedina koja je proizvodila industrijsku struju, sagrađena je 1946. godine na rijeci Zlorečici kod Andrijevice. Imala je snagu 40 kilovat sati i strujom je snabdijevala mašine  za jedan stolarski pogon. Konstruisali su je Njemac Jozef Hocnekt i Drago Đorđijević. Đorđijević je konstruisao i centralu za sresku farmu u Andrijevici na planini Zeletin. Centralu na rijeci Dolji, u plavskoj opštini,  napravili su 1943. godine Nika i Đeljoš Nikač, na samoj granici sa Albanijom" priča Barjaktarović.

Od one u mjestu Mušovića Rijeka, za to vrijeme vrlo velike hidrocentrale, koja je ugasila sve male elektrane u Gornjem Polimlju, narednih šest-sedam decenija nastao je potpuni vakum.

Dok u zapadnoevropskim zemljama kontinuitet malih elektrana nije prekidan, kod nas od tada, pa sve do praktično 2010. godine  nije izgrađena ni jedna.

Nije da nije bilo interesovanja. Naprotiv. Mnoge inicijative za gradnju malih elektrana propale su zbog velike birokratske procedure u pogledu dobijanja koncesija i dozvola. Sve do trenutka dok se nijesu pojavili tajkuni i kada je postalo jasno da je taj posao za njih čuvan.

Odjednom su, praktično preko noći, formirane razne hidroenergije, igmaenergije, bemaksi i slične kompanije koje su počele da porobljavaju vodotoke na sjeveru. Na vodotocima u Beranama i u Andrijevici do promjene vlasti 2020. godine, kada je gradnja MHE stopirana, i u izgrađeno je po deset malih hidrolektrana.

Portal RTCG je pisao o tome da su u ovom dijelu Crne Gore, dvije male hidroelktrane izgrađene u Plavu, odnosno u srcu Nacionalnog parka Prokletije, što svuči prosto nejvjerovatno, a zbog toga niko nikada nije odgovarao.

"Problem je način na koji se sada to radi. Nikada se nije dešavalo da nestane rijeka, kao što je nestala u Šekularu u dužini od šest kilometara. Ili na nekim drugim mjestima. Uzimaju izvorišta i cijevima vodu dovlače kilometrima niže do turbina da bi dobili na jačini i snazi. Ne poštuje se biloški minimum" kaže Barjektarović.

Tajkuni ne samo da ne donose korist za lokalno stanovništvo, već devastiraju okolinu. Uništavaju puteve. Ostavljaju bez vode takozvane jazove koji su odvajkada korišteni za navodnjavanje poljoprivrednih površina.

I zbog toga su se dešavale prave pobune mještana i formiran pokret »Ne damo rijeke« u Plavu, i drugim mjestima sjeverera gdje su prije Drugog svjetskog rata postojale male elektrane.

Nijesu pogođeni samo stanovnici sjevera. Atak je na svakog vlasnika električnog brojila. Na svakom mjesečnom računu za struju nalazi se stavka "naknada za podsticanje OIE 1 i OIE 2" (obnovljivih izvora energije), koja iz nepoznatih razloga nije ukinuta ni nakon promjena na državnom nivou 2020. godine, a koju građani Crne Gore uredno plaćaju i ćute. 

Sada se u nekim opštinama, kao u Andrijevici, izražavaju sumnje da su izgradnju malih elektrana pratile i prevare, kada je tamošnji resorni opštinski sekretarijat ovih dana pozvao Specijalno državno tužilaštvo da reaguje zbog toga što su, kako tvrde, neki vlasnici malih hidroelektarana falsifikovali osnovni planski dokument, Prostorno urbanistički plan (PUP), da bi izgradili male elektrane na rijekama koje sa Komova pripadaju slivu rijeke Lim.

Ili u Beranama gdje se i dalje ne zna na koji način su nestale akcije koje su trebalo da pripadnu Opštini. Opština Berane, u čijem parlamentu je 2007. godine donešena odluka da se formira preduzeće "Hidroenergija Montenegro", naime, prema pregledu u Centralnom registru privrednih subjekata, nikada nije upisana kao suvlasnik ovog preduzeća, koje na njenoj teritoriji u ovom trenutku ima čak deset malih hidroelektrana.