Dijana Roščić (izvor: ARD i agencije)  [ DW ]

09. 08. 2025. 12:29

Jermenija i Azerbejdžan: Sporazum po Trampovom ukusu

Na poziv predsjednika SAD Donalda Trampa, jermenski premijer Nikol Pašinjan i predsjednik Azerbejdžana Ilham Alijev potpisali su dokument u Bijeloj kući, najavljujući novo poglavlje u međusobnim odnosima.

„Jermenija i Azerbejdžan se obavezuju da zauvijek obustave sve borbe, obnove trgovinu, putovanja i diplomatske odnose, te da poštuju suverenitet i teritorijalni integritet jedni drugih“, izjavio je Tramp. Dodao je da „nema sumnje“ da će dvije zemlje ubuduće „negjovati izvanredne odnose“.

Pašinjan ocijenio je sporazum kao „značajnu prekretnicu“ koja bi trebalo da „otvori prostor za bolju istoriju od one koju smo do sada živjeli“. Naglasio je da „proboj“ ne bi bio moguć bez Trampa. Alijev je poručio: „Danas uspostavljamo mir na Kavkazu.“ Izrazio je uvjerenje da će obje zemlje pronaći hrabrost i odgovornost da se pomire.

Oba lidera predložila su da se Tramp kandiduje za Nobelovu nagradu za mir. „Ko, ako ne predsjednik Tramp, zaslužuje ovu nagradu“, rekao je Alijev.

Njemačka, Turska, EU i Britanija pozdravile sporazum

Nemački ministar spoljnih poslova Johan Vadeful izjavio je da je parafiranje mirovnog sporazuma „zračak nade za mnoge ljude u Jermeniji i Azerbejdžanu, koji iza sebe imaju dugu istoriju sukoba, progona i patnje“.

Turska, blizak saveznik Azerbejdžana, ocijenila je da je ovaj korak „izuzetno važan za promociju mira i stabilnosti u regionu“, posebno u trenutku kada globalni konflikti eskaliraju.

U zajedničkoj izjavi predsjednice Evropske komisije Ursule fon der Lajen i predsjednika Evropskog savjeta Antonija Košte navodi se da je sada ključno „osigurati pravovremenu primjenu dogovorenih mjera kako bi se obezbijedio stalan i neprekinut napredak ka potpunoj normalizaciji“.

Britanski šef diplomatije Dejvid Lami poručio je putem mreže X da je London spreman da „podrži mir na Južnom Kavkazu, pod uslovom da obje strane ispune svoje obaveze“. Posebno je pohvalio „presudnu“ ulogu predsjednika Trampa.

Ključni tranzitni koridor kroz Jermeniju

Američki predsjednik je saopštio da su SAD sa obje strane potpisale zasebne sporazume o proširenju saradnje u oblastima trgovine, tehnologije i energetike - na primjer između kompanije Ekson Mobil i azerbejdžanskog koncerna SOCAR. Ukinuta su i ograničenja u oblasti odbrambene saradnje između SAD i Azerbejdžana.

Američka vlada i Jermenija su dogovorile zajednički poduhvat za izgradnju i upravljanje tranzitnom rutom - na period od 99 godina - uključujući željezničke šine, gasovode, električne i komunikacione kablove.

Ta ruta je dio velikog sukoba između Jermenije i Azerbejdžana, oko kojeg su obje strane decenijama pregovarale uz međunarodno posredovanje – bez uspjeha.

U suštini, radi se o jedva 40 kilometara dugom pograničnom području, tamo gdje se spajaju Evropa i Azija, odnosno graničnom pojasu između Jermenije i Irana. Za obje zemlje je to životna arterija. Bezbjednosno-politički, oblast je osjetljiva i zbog toga što se istočno nalazi Azerbejdžan, a zapadno njegova eksklava Nahčivan. Azerbejdžanska vlast već dugo insistira na kopnenoj vezi sa tom eksklavom, bez da Jermenija ima kontrolu nad tom tranzitnom rutom. Ujedno, to je važan dio infrastrukturnih planova Turske, „bratske države“ Azerbejdžana.

Ali, čini se da je sada i pronađeno rješenje, i to pod nazivom „Trampova ruta ka međunarodnom miru i prosperitetu“ (The Trump Route for International Peace and Prosperity – TRIPP). Detalji sporazuma nisu u potpunosti objavljeni, ali prema informacijama ARD - Azerbejdžan dobija „nesmetan komercijalni pristup“ toj ruti. Naglasak na „komercijalnom“ rješenju je važan za Jermeniju, jer ona tim ugovorom - ne ustupa teritoriju. Dakle, u slučaju incidenata, može da interveniše jermenska vojska.

SAD bi bile odgovorne za bezbjedno funkcionisanje rute putem ugovora sa „prvoklasnim operaterima“, pri čemu se misli na privatne bezbjednosne firme.

Takvo rješenje, na primjer sa švajcarskom bezbjednosnom firmom, već je razmatrano uz evropsko i njemačko posredovanje.

No, rješenje je ipak postigao Trampov tim. Pripreme su trajale duže vrijeme, a na tome je radio Trampov izaslanik Stiv Vitkof.

Iran i Rusija - gubitnici?

Ovim sporazumom SAD dobijaju pristup dijelu pograničnog područja sa Iranom. To što Teheran nema mogućnost da se tome suprotstavi pokazuje slabost tamošnjih vlasti, koja proizilazi iz sukoba sa Izraelom. Malo je vjerovatno da predsjednik Masud Pezeškijan može da promijeni mišljenje Jermenske vlasti tokom predstojeće posjete.

Drugi gubitnik je Rusija. Politika Vladimira Putina dovela je do toga da je Rusija izgubila svoju dominantnu poziciju u regionu i teško da će je povratiti dok je vodi rat u Ukrajini. Ipak, ruske granične trupe su i dalje stacionirane na jermenskoj granici sa Iranom, kao i nekoliko hiljada ruskih vojnika. Međutim, već sredinom avgusta - u Jermeniju radi vojne vježbe po treći put dolaze američki vojnici.

Tako se čini mogućom i prisutnost američke bezbjednosne firme u zemlji kojoj je nekada zaštitnik bila Rusija.

Nagorno-Karabah i posljedice decenija napetosti

Decenijama su odnosi između hrišćanske Jermenije i većinski muslimanskog Azerbejdžana bili obilježeni neprijateljstvom. Ključna tačka sporenja bila je enklava Nagorno-Karabah, naseljena pretežno etničkim Jermenima, a smještena na teritoriji Azerbejdžana.

Tokom vojne ofanzive 2023. Azerbejdžan je preuzeo kontrolu nad regionom, što je dovelo do egzodusa više od 100.000 Jermena ka matičnoj zemlji. Protivnici premiejra Pašanjina mu zamjeraju „rasprodaju Jermenije“ zbog tadašnjih velikih ustupaka Azerbejdžanu, i nepovjerljivi su i sada, kada je riječ o sporazumu u Vašingtonu.

Pored toga, i u Azerbejdžanu i u Jermeniji se osjećaju posljedice višedecenijske ratne propagande. Tek polako se javlja svijest da region može da napreduje ako se dugogodišnji sukobi mirno prevaziđu.