P. R. [ Danas ]

Karter i Jugoslavija

Zvjezdani trenuci jugoslovensko-američkih odnosa

Jugoslovensko-američki odnosi tokom Hladnog rata prolazili su kroz brojne promjene.

Periodi zaoštrenosti smjenjivani su se fazama u kojima se Jugoslavija približavala Vašingtonu, mada su u Beogradu uvijek pazili da to nikada ne bude dovoljno blizu kako ne bi provocirali suparnički tabor predvođen SSSR-om.

Ne ulazeći duboko u prošlost treba navesti da su početkom 70-ih za vrijeme administracija republikanaca Niksona i potom Forda bili uspostavljeni osnovni principi bilateralnih odnosa najbolje iskazani u takozvanoj Vašingtonskoj deklaraciji iz 1971. u kojoj su SAD u zvaničnoj formi potvrdile svoj interes za očuvanje nezavisnosti, teritorijalnog integriteta i nacionalnog jedinstva Jugoslavije.

Administracija demokrate Džimija Kartera, koja je došla na vlast 1977. godine, već od svojih prvih poteza nastojala je da uvjeri Beograd da ostaje na pozicijama svojih prethodnika.

Štaviše, principima Vašingtonske deklaracije pridodala je još snažnija podrška jugoslovenskoj spoljnoj politici.

To se prije svega odnosilo na poštovanje liderske uloge Beograda u Pokretu nesvrstanih, ali i razumijevanje za pozicije koje je zauzimao prema drugim važnim međunarodnim pitanjima, poput odnosa na relaciji Sjever-Jug, rješavanja pitanja krize na Bliskom istoku ili aktuelnih problema u Africi.

Navedeni stavovi Kartera i njegovih najbližih saradnika, državnog sekretara, Sajrusa Vensa i savjetnika za nacionalnu bezbjednost, Zbignjeva Bžežinskog, bili su u skladu sa njihovim drugačijim pristupom međunarodnim odnosima u poređenju sa prethodnim administracijama, što se, između ostalog, ogledalo i pozitivnijem stavu prema Pokretu nesvrstanih.

Pored navedenog, u Vašingtonu su vodili računa i da prilikom primjene drugih važnih sastavnica svoje spoljnopolitičke doktrine, Jugoslavija dobije naročit tretman. To se posebno odnosilo na insistiranje na politici ljudskih prava, koju je Karter koristio kao najubojitije oružje u ideološkoj borbi protiv komunizma.

Mada su druge komunističke zemlje predvođene SSSR-om često kritikovane za nepoštovanje ljudskih prava, Jugoslavija je bila izuzeta od kritike.

U tom smislu i kada je pomoćnica državnog sekretara zadužena za ljudska prava, Pat Derian, tokom jednog istupanja septembra 1980. svrstala Jugoslaviju među države koje nijesu poštovale ljudska prava, Stejt department se odmah potrudio da razuvjeri Beograd da je došlo do promjene politike.

Istovremeno sa snažnim uvažavanjem spoljne politike Jugoslavije, SAD su nastojale da i bilateralnim odnosima daju dodatni impuls. Značajnu ulogu u svemu navedenom igrao je tadašnji američki ambasador u Beogradu, Lorens Iglberger.

Motivi za ovakvu politiku Vašingtona nijesu ležali samo u želji da se ostvare što bolji odnosi sa Titom, već su bili dugoročniji.

Naime, aktivno se razmišljalo i o takozvanom post-Titovom periodu, vremenu kada ostarjelog državnika više ne bude na političkoj i životnoj sceni.

Ova dugoročnija politika u svojoj osnovi je imala želju da se još za Titovog života prodube kontakti sa onim strukturama koje će nakon njegove smrti imati odlučujuću ulogu u kreiranju jugoslovenske politike.

Vašington ih je vidio u dvije najjače i najdugotrajnije institucije u zemlji: Savezu komunista Jugoslavije i Jugoslovenskoj narodnoj armiji.

Način kako da se ostvari politika približavanja Jugoslaviji u osnovi se sastojao u sljedećem: insistirati na što češćim međusobnim posjetama na svim nivoima, intenzivirati i negovati lične odnose dva predsjednika, razvijati ekonomsku saradnju i rješavati postojeće probleme u ovoj oblasti, aktivno raditi na saradnji u oblasti kulture i nauke, dati novi impuls vojnoj saradnji, koja je nakon dinamičnih 50-tih godina bila u konstantnom padu i, na kraju, spriječiti svako djelovanje srpskih i hrvatskih emigrantskih grupa u SAD koje su kvarile bilateralne odnose.

Važan dio Američke politike prema Jugoslaviji bio je i organizovanje brojnih posjeta državnih zvaničnika. Čini se da ih nikada nije bilo toliko kao za vrijeme Karterove administracije. Pored svih drugih, u ovo vrijeme došlo i do prve razmjene posjeta na partijskom nivou.

Naime, na inicijativu i demokrata i republikanaca delegacija Saveza komunista Jugoslavije posjetila je 1979. Ameriku kao prva partija jedne komunističke zemlje koja je zvanično posjetila ovu državu. Ipak, najvažnije među posjetama svakako su bile Titova Vašingtonu marta 1978. i Karterova Beogradu juna 1980.

Dok su Tita tokom njegovog, ispostaviće se posljednjeg, boravka u Americi domaćini obasipali izuzetnom pažnjom, Karterova jednodnevna posjeta Beogradu dva mjeseca nakon Titove smrti predstavljala je poruku novim vlastima da Amerika stoji iza Jugoslavije.

Pored posjeta, izuzetnosti ovog perioda značajno je doprinio i lični odnos Kartera i Tita.

Oba predsjednika često su pokazivala da veoma cijene jedan drugoga. Tito je za Kartera govorio da je "iskren, pošten i posvećen lider", dok je Karter uzvraćao riječima da je Tito "impresivna ličnost".

Njihov lični odnos bio je produbljen intenzivnom prepiskom. To nije bila neuobičajena praksa, a Tito je sa predsjednicima SAD razmijenio ukupno stotinak poruka.

Ipak, najviše ih je bilo sa Karterom i to ukupno 24, a njihova posljednja prepiska bila je u februaru 1980, nekoliko mjeseci prije Titove smrti.

Uviđajući koliko je koristan ovaj vid komunikacije, Karter je i nakon Titove smrti nastavio prepisku, ovog puta sa novim predsjednikom Predsjedništva SFRJ Cvijetinom Mijatovićem.

Od drugih vidova saradnje svakako treba istaći ekonomiju. SAD su bile važan spoljnotrgovinski partner Jugoslavije i što je naročito važno bile su veliki investitor u ovu zemlju – na prvom mjestu po volumenu investicija i na trećem po broju potpisanih zajedničkih projekata.

U ovom sektoru bilo je i nekoliko problema koje je Karterova administracija pokušavala da riješi, od kojih je najvažniji bio vezan za izgradnju nuklearne elektrane Krško.

Kada je riječ o vojnoj saradnji Amerikanci su nastojali da je ožive, pa su vođeni pregovori o isporuci naoružanja Jugoslaviji.

Mada je postignut napredak, prepreku je predstavljalo to što su Jugosloveni tražili najsavremenije naoružanje što je nailazilo na otpor vojnih krugova u SAD.

Konačno, Karterova administracija se mnogo više od svojih prethodnika trudila da suzbije antijugoslovensko djelovanje ekstremističkih srpskih i hrvatskih emigrantskih organizacija koje su djelovale u SAD, pa je do kraja mandata osudila veliki broj emigranata zbog terorističkih aktivnosti.

Predsjednički izbori održani u SAD novembra 1980. pokazali su da unutrašnje ekonomske nevolje i ozbiljni spoljnopolitički izazovi predstavljaju isuviše veliki teret koji Karter nije uspio da prevaziđe.

To ga je koštalo poraza od republikanca Ronalda Regana. Ipak, kako se iz prethodno izloženog može vidjeti, njegov doprinos razvijanju odnosa sa Jugoslavijom bio je takav da se s pravom može tvrditi da je predstavljao zvezdane trenutke jugoslovensko-američkih odnosa.