A.J. [ N1/ABC News ]

Zdravstvene posljedice dugog boravka u svemiru: Koliko će se astronauti oporavljati?

Astronauti Beri "Bač" Vilmor i Sunita "Suni" Vilijams vratili su se na Zemlju nakon što su proveli neplaniranih devet mjeseci u svemiru.

Oni su u junu 2024. godine izveli prvu misiju sa astronautskom posadom u Boingovoj Starlajner kapsuli ka Međunarodnoj svemirskoj stanici (ISS).

Vilmor i Vilijams trebalo je da provedu samo oko nedjelju dana u svemiru. Međutim, problemi sa Starlajnerom produžili su njihovu misiju za nekoliko mjeseci i odložili njihov povratak do početka 2025. godine.

Stručnjaci su istakli da dugotrajni boravak u svemiru – posebno u trajanju od nekoliko mjeseci – može donijeti mnoge promjene u ljudskoj fiziologiji i psihologiji, piše ABC news.

Promjene usljed mikrogravitacije

Jedna od najvećih promjena nastaje usljed boravka u mikrogravitaciji, koja omogućava astronautima da lebde unutar svemirske letjelice ili izvan nje tokom svemirskih šetnji.

Tokom tog perioda dolazi do smanjenja mišićne mase – zbog smanjene upotrebe mišića i nedostatka stimulacije kroz vježbanje – kao i do gubitka koštane mase, navodi NASA.

Bez Zemljine gravitacije, kosti koje nose težinu tijela mogu gubiti između 1% i 1,5% mineralne gustine mjesečno, prema podacima američke zdravstvene agencije.

Pored toga, bez odgovarajuće ishrane i fizičke aktivnosti, astronauti gube mišićnu masu brže u mikrogravitaciji nego što bi to činili na Zemlji.

NASA takođe navodi da u mikrogravitaciji krv i cerebrospinalna tečnost često migriraju iz donjih ekstremiteta ka glavi i očima, što se vjeruje da uzrokuje strukturne promjene u mozgu i očima.

Posade su izložene riziku od nastanka bubrežnog kamenaca zbog dehidratacije ili izlučivanja kalcijuma iz kostiju, ukoliko se ne primijene odgovarajuće preventivne mjere.

Po povratku na Zemlju, astronauti prolaze kroz medicinske preglede dok se prilagođavaju gravitaciji i ponovo uspostavljaju ravnotežu za svakodnevne aktivnosti, poput hodanja i stajanja.

„Misija ove dužine definitivno nosi veći rizik od dugotrajnog gubitka mišićne mase i snage, što često nije moguće u potpunosti povratiti“, rekao je dr Šenhav Šemer, profesor biologije na Tehnionu – Izraelskom institutu za tehnologiju, za ABC News.

„Prvi prioritet po povratku Vilmora i Vilijamsove biće vraćanje osjećaja propriocepcije – odnosno, načina na koji tijelo održava osjećaj položaja i ravnoteže. Obično ovo traje samo nekoliko dana, ali s obzirom na dužinu njihove misije, može potrajati duže.“

Svemirsko zračenje

Svemirsko zračenje razlikuje se od zračenja na Zemlji. Sastoji se od tri vrste zračenja: čestica zarobljenih u Zemljinom magnetnom polju, čestica iz Sunčevih baklji i galaktičkih kosmičkih zraka, navodi NASA.

Zemlja je okružena sistemom magnetnih polja, poznatim kao magnetosfera, koji štiti ljude od štetnog svemirskog zračenja. Međutim, što je osoba na većoj nadmorskoj visini, to je veća doza zračenja kojoj je izložena.

Zbog dugotrajnog izlaganja, astronauti su pod značajnim rizikom od radijacijske bolesti i imaju veći doživotni rizik od raka, efekata na centralni nervni sistem i degenerativnih bolesti, prema NASA-inim podacima.

Prema NASA-inoj studiji iz 2017. godine, posade na ISS-u primaju u prosjeku između 80 mSv i 160 mSv zračenja tokom šestomjesečnog boravka. Millisiverti (mSv) su jedinice mjere za količinu zračenja apsorbovanog u tijelu.

Iako je vrsta zračenja različita, 1 mSv svemirskog zračenja ekvivalentno je otprilike primanju tri rendgenska snimka pluća, navodi NASA.

Za poređenje, osoba na Zemlji prosječno primi oko 2 mSv zračenja godišnje samo od pozadinskog zračenja.

„U niskoj Zemljinoj orbiti, gdje se nalazi ISS, astronauti su barem djelimično zaštićeni magnetosferom, koja štiti Zemlju od zračenja iz dubokog svemira“, rekla je dr Rihana Bokhari, naučna istraživačica u Translacionom institutu za svemirsko zdravlje na Baylor koledžu medicine, za ABC News.

„Međutim, oni i dalje imaju veću izloženost zračenju nego ljudi na Zemlji, jer ISS prolazi kroz zone zarobljenog zračenja u svojoj orbiti“, dodala je.

„Bač i Suni, budući da su bili na ISS-u, neće biti izloženi tolikoj količini zračenja koja bi mogla ozbiljno ugroziti njihove tjelesne sisteme, ali dugotrajno izlaganje povećanom zračenju u poređenju sa Zemljom može povećati rizik od raka.“

Izolacija u svemiru

Takođe postoje fizički i psihološki efekti koji proizilaze iz dugotrajnog boravka u izolaciji i zatvorenom prostoru.

NASA navodi da se posade odabrane za ISS misije pažljivo biraju i obučavaju kako bi bile spremne za misiju koja može trajati šest mjeseci ili duže.

Međutim, istraživanja su pokazala da ovakva okruženja, bez obzira na to da li se neko nalazi u svemiru ili ne, mogu dovesti do promjena u ponašanju i izazvati umor, stres i probleme sa spavanjem.

NASA kaže da istraživači ispituju načine kako bi umanjili negativne efekte izolacije, uključujući upotrebu virtuelne realnosti za „stvaranje opuštajućih okruženja“ ili angažovanje u aktivnostima poput učenja jezika ili brige o svemirskoj bašti.

Dr Dženifer Fogarti, naučna direktorka u Translacionom institutu za svemirsko zdravlje na Baylor koledžu medicine, rekla je za ABC News da tokom dugotrajnog boravka u svemiru dolazi i do promjena u imunološkom sistemu, često kao posljedica hroničnog stresa, zbog čega je izuzetno važno stvoriti što zdravije okruženje za astronaute koji odlaze na misije.