Lidija Glišić

Albanija kao društveni eksperiment: od Envera Hodže do Edija Rame

Čini se da je Albanija decenijama predmet neprekidnog društvenog eksperimenta. Najprije kroz ekstremni izolacionistički komunistički eksperiment Envera Hodže u drugoj polovini 20. vijeka, a danas kroz upečatljive reforme i vizuelno brendiranje zemlje i samog sebe premijera Edija Rame.

Пише: Lidija Glišić Види све колумне

Da li bismo ovih dana toliko govorili o Albaniji da Ramina vlada nije upravo imenovala virtuelnu ministarku koju je kreirala vještačka inteligencija, čiji je zadatak da se obračuna s korupcijom u javnim nabavkama? „Diela” (sunce, na albanskom) najnoviji je albanski eksperiment, ali i politička poruka.

Simboliku dodatno naglašava činjenica da je globalne AI stručnjake iz Silicijumske doline i ovu malu balkansku državu, upornu u pokušaju da se otme eksperimentu koji je nad njom izvršio 20. vijek, spojila žena – Mira Murati, Albanka koja je u svijetu izgradila zavidnu karijeru u oblasti vještačke inteligencije. Otuda možda AI ministarka, a ne ministar.

Ovaj potez premijera u četvrtom mandatu čija stranka ima apsolutnu većinu u albanskom parlamentu, izaziva negodovanje opozicije koja ukazuje na niz formalnih manjkavosti ovakvog poteza. Uostalom, pitanje koje se postavlja je i zašto to do sada nije uradila nijedna od mnogo razvijenijih evropskih zemalja?

Prije svega, nigdje u Evropi slično rješenje nije usvojeno, jer bi to značilo rušenje osnovnih stubova odgovornosti i legitimiteta vlasti. Države koje vjekovima grade mehanizme upravljanja teško bi se prepustile automatizovanim odlukama mašine, tim prije što ustavi i zakoni jasno predviđaju da izvršne funkcije može obavljati samo ljudsko biće s političkom odgovornošću, imunitetom i pod zakletvom. Albanska opozicija upravo u tome vidi neustavnost Raminog eksperimenta.

Rama ovakve ideje koristi kao političko oružje i PR strategiju: da pokaže odlučnost u borbi protiv korupcije, da privuče pažnju Davosa i Evropske unije, i da od Albanije napravi simbol ubrzane modernizacije.

Kao umjetnik po profesiji, Rama je mračni period zemlje pokušao da osvijetli upravo bojama. Sivilo fasada glavnog grada prebojio je jarkim tonovima – estetska intervencija koja je imala za cilj da preobrazi javni prostor, ali i kolektivno pamćenje građana, predstavljajući simbolički raskid s Hodžinim nasljeđem. Istovremeno, njegov prepoznatljiv lični stil – adidas patike i šarene kravate na strogo protokolarnim događajima – nastavak je iste strategije: nekonvencionalno privlačenje pažnje i globalni populizam.

„Diela” nije jedini Ramin eksperiment. Tu je i plan da Albanija do 2030. u potpunosti pređe na bezgotovinsko plaćanje. U zemlji u kojoj većina građana, naročito u ruralnim sredinama, i dalje koristi gotovinu, to se čini kao još jedan tehnokratski eksperiment koji nosi ozbiljne rizike zavisnosti od digitalne infrastrukture i sajber-bezbjednosti.

Zlobnici bi rekli da Rama nema mnogo toga da upropasti u institucijama koje su ionako krhke i nedovoljno razvijene. Eksperiment, kažu, ne može mnogo pogoršati stanje, ali može donijeti benefite – barem Rami i njegovom režimu.

I dok je kod Rame jasno izražena umjetnička crta i nekonvencionalnost, ni Hodži se ne može osporiti „kreativnost” – od izgradnje socrealističkih betonskih stambenih blokova u Tirani kao radikalnog modernističkog iskoraka za kasabu kakva je bila u vrijeme dolaska komunista na vlast, do nošenja uniformi sličnih kineskim “maovkama” prilikom protokolarnih događaja, kao simboličkog otklona od Zapada kojem je Albanija geografski pripadala.

U međuvremenu, moda se promijenila.

Hodža je bio dio Istočnog komunističkog bloka ka kome se u početku njegove vladavine kretao dobar dio čovječanstva. Rama je dio onog svijeta koji svoj centar “internacionale” vidi u Davosu i, kao što je Hodža svojevremeno slijedio dogme Moskve i Pekinga, Rama slijedi dogme globalnih elita. Otuda ministre zamjenjuje vještačkom inteligencijom, planira ukidanje gotovine – jer su to snovi Davosa, a Albanija je među rijetkima spremna da ih na svom društvu testira in vivo.

U tom kontekstu valja čitati i ideju da se u Tirani formira mikrodržava Bektašija, po uzoru na Vatikan u Rimu. Ova mistična islamska zajednica, koja eklektički spaja elemente islama, hrišćanstva i šamanizma, Davosu je privlačna kao podloga za „univerzalnu religiju”.

Dakle, Rama nije toliko originalan koliko je tipično balkanski vladar: dugovječan, uvjeren da ima pravo da narod i državu podredi svojoj viziji. Iskustvo evropske politike, pak, govori da su najstabilniji državnici oni dosadno predvidivi, a ne kreativci koji narod i državu koriste za lične političke oglede. Račune takvih eksperimenata, često još dugo poslije njihovog silaska sa vlasti, plaćaju građani.