dr Nikola Banićević

Crno zlato

Persijski šah Mozaffar ad-Din pozvao je u junu 1901. godine Williama Knoxa D’Arcyja, britanskog industrijalca i vlasnika firme Anglo-Persian Oil Company, i saopštio mu dobre vijesti. Dozvoljava se njegovoj kompaniji koncesija na 75 godina za istraživanje i vađenje nafte na poljima u Iranu. Godinu dana kasnije, na terenu je poslovima počeo rukovoditi inžinjer Georg Bernard Reynolds. Britanska vlada imala je od njega velika očekivanja da će nafta brzo poteći i biti od koristi, posebno brodovima ratne mornarice.

Пише: dr Nikola Banićević Види све колумне

Reynolds se nije samo borio sa pustinjskim uslovima i nepristupačnim planinskim masivima, već i sa lokalnim plemenima. Glad i razne bolesti mučili su radnike. Spavao je i hranio se u šatoru sa lokalnim plemenima sedam godina, tokom vrelih ljetnih i ledenih zimskih temperatura, ali nafte nije bilo na vidiku. Taman kada je D’Arcy izgubio strpljenje i namjeravao da ga povuče sa projekta, mlaz nafte je 26. maja 1908. godine potekao iz bušotine. Bio je to istorijski trenutak, jer je pokrenuta prva naftna bušotina na Bliskom istoku. Takođe, trenutak od kojeg ovaj prostor neće živjeti u miru, jer će crno zlato biti pokretač brojnih sukoba.

Nafta je danas roba kojom se trguje na berzama. Ima poseban ekonomski značaj, kako za zemlje izvoznice, tako i za zemlje tranzita. Prema podacima U.S. Energy Information Administration (EIA), najveći pojedinačni prihod od izvoza sirove nafte među članicama OPEC-a u prošloj godini ostvarila je Saudijska Arabija, oko 179 milijardi dolara. Količina transportovane nafte cjevovodom Baku–Tbilisi–Ceyhan donosi prihode Turskoj i Gruziji. Prema informacijama iz Tbilisi Capital, tokom prvih šest mjeseci 2023. godine kroz BTC je transportovano 113,8 miliona barela nafte. Prihodi ove dvije države od tranzita su značajni i za 2023. godinu iznosili su oko 144 miliona dolara.

Nafta je, pored ekonomskog, i geostrateški i geopolitički resurs. Njenom kontrolom ostvaruje se geopolitički uticaj. Ima uticaj na energetsku zavisnost i snažan je diplomatski adut, posebno u rukama zemalja izvoznica. Tranzitni putevi i čvorišta postaju ključne geostrateške tačke. Dobijena sredstva od njenog prometa koriste se za vojne aktivnosti u pojedinim regionima, posebno na Bliskom istoku. Na ovaj način vidljiv je njen uticaj na međunarodnu i regionalnu bezbjednost. Nafta utiče na rizik od sukoba. Takvi su bili ratovi na Bliskom istoku 1991. i 2003. godine u Iraku, kao i u Libiji 2011. godine. Rat u Ukrajini ima direktan uticaj na cijenu nafte na tržištu i dinamiku sukoba. Ukrajinska vojska napala je naftnu stanicu Uneča, dio naftovoda Družba u ruskoj oblasti Brjansk. Došlo je do poremećaja u snabdijevanju naftom Mađarske, Češke i Slovačke. Nedvosmisleno, izjava ministra vanjskih poslova Mađarske govori o zabrinutosti za energetsku bezbjednost. Sličan stav iskazala je i Slovačka. Rat u Ukrajini ima direktan negativan uticaj na energetsku bezbjednost država članica EU, te predstavlja izvanregionalni problem.

U junu ove godine sukob između Izraela i Irana doveo je u pitanje prolazak nafte kroz Hormuški tjesnac, kroz koji prolazi oko 20% globalnog snabdijevanja naftom. Tjesnac se nalazi u teritorijalnim vodama Irana. Rat između Izraela i Hamasa prouzrokovao je aktivnosti Hamasovih proksija Huta, koji su u martu i avgustu 2024. godine granatirali dva tankera, "True Confidence" i "Sounion". Zbog ovih napada, tankerki saobraćaj je preusmjeren preko juga Afrike, sa Bliskog istoka ka Sjeverozapadnoj Evropi, umjesto kroz Suecki kanal. Primjera radi, trošak takve plovidbe za tanker “Aframah” iznosi oko 932.905 dolara po plovidbi, dok se vrijeme plovidbe duplira, sa 16 na 32 dana.

Tokovi crnog zlata ujedno su tokovi ekonomskih i geostrateških interesa. Tamo gdje postoje interesi, postoji i moć koja ima tendenciju da se širi, a osnova za to su tenzije i sukobi. Inžinjer Reynolds nije znao da će njegova sreća zbog mlaza nafte biti trajna briga i teret za čovječanstvo.