[ M.V./Novi dan ]

DEVET PARTIZANA

Kakva je bila sudbina prvih ustanika 13. jula

Crna Gora svake godine obilježava 13. jul kao Dan državnosti u znak sjećanja na dva važna datuma.  Jedan je 13. jul 1878. godine, kada je na Berlinskom kongresu priznata kao samostalna država, a 13. jula 1941. godine počeo je narodni ustanak protiv fašizma.

Prošle godine, portal "Novidani" donio je zanimljiv osvrt na životni put devet članova pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru koji su donijeli odluku o dizanju ustanka. 

To je i sjećanje na događaj na Ravnom lazu u Piperima, mjestu gdje je donijeta odluka o podizanju Trinaestojulskog ustanka. 

Na spomeniku koji je tu podignut ispisana su imena devet članova pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru koji su donijeli odluku o dizanju ustanka. To su Milovan Đilas, Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Krsto Popivoda i Periša Vujošević.

Ključna ličnost Trinaestojulskog ustanka svakako je bio Milovan Đilas koji je u Crnu Goru došao po direktnoj Titovoj direktivi sa zadatkom da organizuje ustanak. Tokom cijelog rata bio je jedan od ključnih političkih vođa narodnooslobodilačkog pokreta a nakon rata general JNA, ministar FNRJ, šef Agitpropa i predsjednik Savezne narodne skupštine.

Ipak se nakon rata razočarao u rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije i zbog javne kritike već pedesetih godina ponovo završava u zatvoru, postavši jedan od najpoznatijih disidenata u svijetu.

Milovan Đilas je dva puta politički robijao, za vrijeme Kraljevine Jugoslavije zbog članstva u zabranjenoj KPJ robijao je od 1933. godine do 1936. godine, a potom za vrijeme socijalističke Jugoslavije od 1956. godine do 1966.godine.

Sa Titom se nikada nije pomirio. 

Inače, 20. aprila 1984. godine Đilas je ponovo uhapšen, zajedno sa 27 slušalaca “Slobodnog univerziteta”, koji su se godinama bez tajnosti sastajali u privatnim stanovima. Đilas je trebalo da održi predavanje o predratnom stavu KPJ o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Ujutro je pušten kući, ali mu je zaprećeno da mu može biti suđeno.

Suđeno je šestorici, a tehničar Radomir Radović, inicijator formiranja nezavisnog radničkog sindikata, nađen je mrtav u vikendici.

U starosti, Đilas je oslijepio na jedno oko. Iznenada je umro u svome stanu aprila 1995. godine u Beogradu. Sahranjen je u porodičnoj grobnici u svome selu Podbišće u Mojkovcu. 

Savo Brković, jedan od devet članova KPJ koji su podigli ustanak u Crnoj Gori nakon rata dugi niz godina je bio član Izvršnog komiteta Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore.

On je 1974. godine objavio knjigu "O postanku i razvoju crnogorske nacije", u kojoj je predstavio pokušaj objašnjenja etnogeneze Crnogoraca. Stvaranje savremene crnogorske nacije Brković je prikazao marksističkim tumačenjem prošlosti.

Nakon "antibirokratske revolucije” u Crnoj Gori i neslaganja sa novim partijskim rukovodstvom, na čelu sa Momirom Bulatovićem, aprila 1990. godine je istupio iz članstva Saveza komunista Jugoslavije. Umro je 9. oktobra 1991. godine u Titogradu, a sahranjen je u selu Grbe, kod Danilovgrada.

Antibirokratska revolucija koju su predvodili Momir Bulatović i Milo Đukanović a u kojoj je smijenjen Savo Brković, počela je iz fabrike koja je nosila ime njegovog prvog saborca Radoja Dakića.

Dočekavši oslobođenje ovaj crnogorski partizan učestvovao je na Osnivačkoj zemaljskoj konferenciji sindikata, na kojoj je izabran za sekretara Centralnog odbora Jedinstvenih sindikata Jugoslavije.

Krajem 1945. godine otišao je na liječenje u Moskvu, gdje je i umro 13. januara 1946. godine u 35 godini života. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.

Jedini od devet učesnika istorijskog sastanka na kojem je donijeta odluka o dizanju ustanka u Crnoj Gori koji nije dočekao kraj rata bio je Budo Tomović. On je početkom 1942. godine u vrijeme teških borbi između partizana i italijansko-četničkih jedinica, obilazio teren i partizanske jedinice.

Poginuo je 20. marta 1942. godine, na putu za Kolašin, gdje je trebalo da se poveže s jedinicama Baja Sekulića, koje su vodile teške borbe s četnicima. Odlukom Predsjedništva AVNOJ-a proglašen je za narodnog heroja 11. jula 1945. godine.

Član glavnog štaba partizanskih odreda za Crnu Goru Božo Ljumović kraj rata je dočekao na istaknutim državnim pozicijama. Prvih godina posle oslobođenja bio je ambasador FNRJ u NR Poljskoj, potpredsjednik vlade NR Crne Gore i član Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru.

Posle donošenja Rezolucije Informbiroa, juna 1948. godine, prihvatio je Rezoluciju i otvoreno stao na stranu Sovjetskog Saveza, zbog čega je isključen iz CK KPJ. Najprije je bio držan u kućnom pritvoru, a zatim je, u avgustu 1948. godine, prebačen u beogradski zatvor "Glavnjaču“, gdje je proveo dvije i po godine u samici. Decembra 1950. godine prebačen je na Goli otok.

U periodu od aprila 1953. godine do kraja 1956. godine bio je u internaciji u Perastu. Ponovo je uhapšen krajem 1958. godine i proveo je dvije godine na ostrvu Sveti Grgur. Po izlasku iz zatvora živio je kao penzioner u Titogradu, gdje je i umro 1986. godine.

Puno bolje sudbine od većine prvih partizana u Crnoj Gori bio je Blažo Jovanović koji je nakon rata postao prvi predsjednik Vlade Narodne Republike Crne Gore i na toj dužnosti ostao je do 1953. godine. Od decembra 1953. do jula 1962. godine bio je za predsjednik Narodne skupštine NR Crne Gore.

Bio je prvi predsjednik Narodnog fronta, a kasnije Saveza socijalističkog radnog naroda Crne Gore i prvi predsjednik SUBNOR-a Crne Gore. Jula 1971. godine izabran je u Izvršni komitet Svjetske organizacije pravnika "Svjetski mir putem prava“, a 1973. godine učestvovao je na konferenciji ove organizacije.

Autor je više političkih tekstova, kao i monografije "Aktuelna pitanja Ustavnog suda Jugoslavije“. Imao je čin rezervnog general-majora JNA i bio član Savjeta federacije. Umro je 4. februara 1976. godine u Igalu, a sahranjen je u Titogradu.

Slične sudbine bio je i Krsto Popivoda koji je obavljao značajne funkcije nakon rata u SFRJ. Prije rata preživio je brojne zatvore i kazamate kraljevine Jugoslavije a u ratu najteže bitke i Desant na Drvar. Od Petog kongresa KPJ, juna 1948. godine, biran je za člana CK KPJ, a na Devetom kongresu SKJ, marta 1969. godine, izabran je za člana Stalnog dela Konferencije SKJ.

Bio je oženjen Martom Čupić, rođenom sestrom narodnog heroja Ljuba Čupića, sa kojom je imao sina Rajka, slikara i vajara.

Umro je 10.februara 1988.godine u bolnici u Meljinama, kod Herceg Novog. Sahranjen je u Aleji zaslužnih grđana na Novom groblju u Beogradu.

Nosilac je Partizanske spomenice 1941. godine i drugih visokih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima je Orden junaka socijalističkog rada. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 10.jula 1952. godine.

Za razliku od ostalih, preostala dva člana tadašnja pokrajinskog komiteta KPJ Periša Vujošević i Vido Uskoković nakon rata nisu obavljali značajnije državne funkcije.

Ploča sa njihovim imenima na spomeniku polomljena je ranije u seriji skrnavljenja partizanskih spomenika.