Tufik Softić

Arheološka istraživanja

Polimlje mjesto gdje se susreću kulture

Sva novija arheološka istraživanja u prostoru Polimlja, kao što su Tumbarice u Donjoj Ržanici ili Gradac u Budimlji, kod Berana, samo su potvrdila ono što je ustanovljeno prije više od deset godina sa otkrićima u Petnjici i Bijelom Polju, čime su pomjerena dotadašnja naučna saznanja o smjenivanju kultura na ovim prostorima.

Poznati crnogorski aheolog Predrag Lutovac smatra da su ova istraživanja i otkrića značajna su ne samo za sjever Crne Gore, već za čitavu državu.

On za Portal RTCG objašnjava da se u ranijoj literaturi smatralo da mlađe neolitske kulture smjenjuje takozvana nakovanjska kultura, koja se javlja u primorskoj zoni, od Damacije do Skadra.

„Rezultati koje smo dobili najprije na lokalitetu „Torine“ kod Petnjice, a zatim i u Bijelom Polju, kao i ono što trenutno radimo, a to su Tumbarice i Gradac kod Berana, ukazuju nesumnjivo i na jednu južnobalkansku kulturnu grupu koja zahvata prostor istočne Srbije i pruža se od Homoljskih planina, preko Kosova i naših prostora, do lokaliteta Malić u Albaniji“ - objašnjava Lutovac.

On ističe da pored nakovanjske kulture, koja dolazi sa primorja, arheološka istraživanja pokazuju da je Polimlje bilo i pod uticajem bubanjsko humske kontinentalne kulturne grupe.

„Te dvije kulturne grupe se ovdje, na području Polimlja, susreću i prožimaju, formirajući posebnu kulturu“ – kaže Lutovac.

Arheolozi Polimskog muzeja otkrili su na lokalitetu „Trnje“, u selu Bijedići, naselje iz doba neolita, staro osam i po hiljada godina, odnosno iz perioda od šest i po hiljada godina prije nove ere.

Lutovac priča da se za lokalitet „Trnje“, dvanaest kilometara od Bijelog Polja, prema Pešterskoj visoravni i granici sa Srbijom, na osnovu površinskih nalaza keramike, od ranije vjerovalo da datira iz vremena neolita.

Poučeni iskustvom sa prvim istraživanjima istraživanja na „Torinama“ kod Petnjice arheolozi su otvorili potom ispitne sonde i na padini južno od lokaliteta „Trnje“, na formiranim ravnim platoima, locirali čitavo naselje na dubini od dva metra.

„U ovim kulturnim sedimentima otkrili smo mnoštvo fragmenata sudova koji pripadaju mlađem i poznom neolitu, odnosno vinčanskoj kulturnoj grupi. Tu su se izdvojili karakteristični fragmenti sudova mrke boje, što je glavna krakteristika ove kulturne grupe, vinče, u periodu od šest hiljada do tri i po hiljade godina prije nove ere“ – objašnjava Lutovac.

Pored keramičkog materijala već tada je nađeno i nekoliko fragmentovanih kamenih sjekira, oruđa od oklesanog kamena i mnoštvo koštanih alatki.

„Posebno treba istaći fragmente antropomorfnih figurina, od kojih se izdvaja glava trouganog oblika sa velikim ’plastičim’ nosem i polukružnim urezanim očima. Nekoliko fragmenata keramike koji su ukrašeni punktiranjem i urezivanjem, pripadaju mediteranskom kulturnom krugu“ – kaže ovaj poznati arheolog iz Berana.

On smatra da ovo nesumnjivo ukazuje da su primorski kulturni uticaji išli dalje od Beranske kotline, za koju se do sada vjerovalo da je duboko zaleđe primorskih kulturnih grupa.

„Nakon tadašnjih i sadašnjih arheoloških istraživanja sasvim sigurno možemo tvrditi da su primorski kulturni uticaji išli desnom obalom Lima, površinama duž visoravni Vlahova kod Rožaja i ispod Pešterske visoravni. Najstariji nalazi i artefkati pripadaju takođe vončanskoj kulturnoj grupi, i to vjerovatno njenom kraju i suživotu sa kulturnom grupom bubanj-hum, koja predstavlja izrazito eneolitsko, tj. bakarno doba“ – objašnjava Lutovac.

On kaže da sva arheološka istraživanja u Gornjem Polimlju u poslednjih više od deset godina dopunjuju sliku kulturnih prožimanja u periodu od šest hiljada do tri i po hiljade godina prije nove ere, i potvrđuju da je u Polimlju formirana posebna i karakteristična kulturna grupa.

„Pored toga što su ovi lokaliteti dali mnoštvo arheološkog materijala, ova otkrića su jako bitna za definisanje kulturnih grupa i zbivanja u praistoriji i sjevera i čitave Crne Gore, u periodu usvajanja nove tehnologije topljenja metala i metalurgije, koja će biti osnovna grana kasnijih perioda, bakarnog i bronzanog doba“ – smatra Lutovac.

Arheološki tim Polimskog muzeja pronašao je ranije na lokalitetu „Torine“ u Radmanskoj klisuri kod Petnjice žensku figurinu, neprocjenjive vrijednosti, staru preko pet godina hiljada.                                                                                         

Arhelog Lutovac rekao je još tada da se radi o reprezentativnom nalazu, koji u mnogome mijenja dosadašnja naučna saznanja o kulturnim uticajima iz toga vremena.

„Ova figurina iz Radmanaca je karakteristične petougaone glave. Torzo je vrlo relistično prikazan, sa svim žesnkim atributima. Po svom obliku slična je onima koje su nađene na Kosovu, na arheološkim lokalitetima Fafos i Predionica, ali se ipak od njih razlikuje. Figurine koje su tamo pronađene su odjevene. Ova koju smo mi pronašli na „Torinama“ je naga i nema urezanih motiva i ukrasa“ – objašnjava Lutovac.

Poznati i priznati arheolog dodaje da su ranije na lokalitetu Berankrš u Beranama pronalažene fragmentovane figurine koje su takođe bile dosta stilizovane.

„Ona sa Torina je jedinstvena, jedina koja je realistički urađena i starija. Nesumnjivo je da ženska figurina sa Torina potiče iz perioda Vinča-pločnik“ – objašnjava Lutovac.

On je kaže da takozvana ukupna kulturna stratifikacija na arheološkom lokalitetu „Torine“ pokazuje da je najdublji kulturni sloj upravo vinčanski.

Lutovac objašnjava da je lokalitet Radmanci, sa čuvenom zazidanom pećinom, odnosno utvrđenjem, nadomak Petnjice, 15 kilometara od Berana, najvrjedniji i najbogatiji u Crnoj Gori iz doba eneolita, odnosno mlađeg bronzanog doba, između trećeg i drugog milenijuma prije nove ere, i podsjeća da su na tom lokalitetu već ranije pronađeni ogrlica od vučjih zuba, bakarne igle, keramika i slično. Ovaj arheološki lokalitet se prostire na pola hektara, na nadmorskoj visini od hiljadu i dvjesta metara.

Polimlje je, prema riječima Lutovca, u arheološkom pogledu izuzetno bogato. To je oduvijek bilo granično područje i prostor komunikacija, sa ko zna koliko gradina. On nabraja samo neke od utvrđenih gradova koji su do sada otkriveni: Tumbarice u Donjoj Ržanici, Gradac u Budimlji, Pećina grad u Radmanskoj klisuri kod Petnjice,  gradina Bihor, Samograd u selu Brzava kod Bijelog Polja, još uvijek arheološki nedirnuti Gradac iznad Godočelja kod Petnjice, Gradac u Crnči kod Bijelog Polja, Jerinin grad u Plavu, Gradina iznad sela Šabotići, i još dva u bjelopoljskoj opštini, Gradina u Koritima i Gradina iznad sela Muslića. 

„Sve ove naseobine potiču uglavnom iz srednjeg bronzanog doba i korišćene su kao prirodna utvrđenja. Neke od njih su korišćene i u gvozdenom dobu, sa dolaskom i dominacijom Rimljana. S obzirom na strategijski značaj, opasane su moćnim bedemima. Predstoji veliki posao njihovog otkopavanja i zaštite“ – priča Lutovac.

Pred arheolozima Polimskog muzeja iz Berana je toliko nalazišta u Polimlju da je prosto malo ruku da to sve istraže do kraja, a trenutno se, sa prvim lijepim danima proljeća, radovi se nastavljaju na lokalitetima Tumbarice u Donjoj Ržanici kod Berana, kao i u Gradcu iznad beranskog naselja Budimlja.

Ono što, ističu arheolozi, treba sada uraditi, to su pristupni putevi, kakav je već Opština Berane uradila do Tumbarica, koji bi mogli značajno unaprijediti interesovanje arheologa i turista za ovaj kraj Crne Gore.