6yka.com [ Objavio: O.Z. ]

POČETAK 20. VIJEKA

Opijum Kraljevine Jugoslavije i ljuti Amerikanci

U industriji ljekova koja se temeljila na opijumu, koja je bujala u prvoj polovini 20. vijeka, jedno od ključnih mjesta imao je makedonski opijum, i to ne samo na legalnom, nego i na crnom tržištu, govore nova istraživanja istoričara.

Makedonski medicinski opijum, koji se zbog visokog kvaliteta "papreno" prodavao na svjetskom tržištu, prvo su otkupljivale vodeće europske farmaceutske kompanije, da bi nakon 1928. godine gotovo čitavu jugoslovensku proizvodnju opijuma preuzele američke fabrike, piše novi broj hrvatskog "Časopisa za suvremenu povijest".

U članku, istoričar s Instituta za noviju istoriju Srbije Vladan Jovanović u nekoliko faza rekonstruiše malo poznate aspekte izvoza kvalitetnoga makedonskoga sirovog opijuma američkim farmaceutskim kompanijama 1930-ih, kada američko-jugoslovenski odnosi "prelaze domen privredne saradnje".

Do 1928. američke farmaceutske fabrike bile su 16. profitabilna grana industrije, a u "zlatnoj eri" farmaceutske industrije (1930. – 1960.) dosegle su i zadržale prvo mjesto, piše Jovanović i napominje da su među osnivačima farmaceutskih fabrika širom Sjeverne Amerike dominirale porodice njemačkih imigranata.

Njemački brend "heroin"

Morfin je službeno izdvojen iz opijuma i patentiran na talasu njemačkog naučnog entuzijazma s kraja XVIII. vijeka u hemijskoj radionici Merk u Darmštadtu, a diacetilmorfin je postao zaštitni znak Bajera, koji ga je pod svojim brendom "heroin" izvjesno vrijeme prodavao kao lijek za kašalj i tuberkulozu, podsjeća autor.

Potražnja za narkoticima u to je doba bila veoma velika. Po podacima šefa Savezne kancelarije za narkotike Harija Anslindžera, tokom 1931. u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je oko 140.000 zavisnika, a slobodnije procjene išle su i do milion osoba.

Tome je pogodovala nekontrolisana prerada opijuma, koja se ogledala i u samom Njujorku, gdje se početkom 1920-ih mjesečno proizvodilo 8,4 tona heroina. Situacija je postala složenija kada se u posao s opijatima uključila njujorška mafija, napominje Jovanović.

Glavni dobavljač i distributer heroina iz njemačkih fabrika bio je Arnold Rotštajn, a sicilijanski emigrant Čarls “Laki” Lućano održavao je vezu s pariškom organizacijom Elieja Eliopoulosa, sina grčkoga diplomate u Turskoj, koji je od 1927. krijumčario opijum i heroin u Francusku, SAD i na Daleki istok.

Najbolji mak iz Povardarja

Krajem 19. vijeka, kada je američki Kongres donosio prvu opijumsku zabranu kako bi zaštitio svoju bijelu populaciju, turski posjednici su u Povardarju zasijali bijeli mak.

U tom dijelu Turskog carstva, zahvaljujući agrobiološkim prednostima makedonskoga zemljišta, mak je dobro uspijevao i postao među najkvalitetnijim u svijetu. Sadržavao je 14-16 posto morfina, za razliku od npr. kineskoga, čija je "morfinaža" iznosila samo 3-5 posto. Seljaci su se brzo uvjerili u isplativost prikupljanja "smeđeg katrana" s njegovih zarezanih stabljika, ističe autor.

Već u posljednjoj deceniji 19. vijeka, u dolini Vardara proizvodilo se oko 70 tona sirovoga opijuma godišnje, koji se potom izvozio preko Soluna. Do 1928. izvozio se pretežno u Njemačku (55 posto), Švajcarsku (25 posto) i Francusku (10 posto), a samo 1928. izvezeno je 145 tona makedonskoga opijuma.

Godišnje 42 tone opijuma

Od 1929. do 1934. gotovo čitavu godišnju proizvodnju otkupljivale su američke fabrike, nakon čega dolazi do perioda poslovanja tursko-jugoslovenskoga Centralnog biroa, obilježenog međusobnim opstrukcijama i rivalstvom na američkom tržištu, a sve završava fazom kada je stupanj ilegalne prerade i krijumčarenja droge u Jugoslaviji ugrozio odnose sa SAD-om uoči izbijanja Drugoga svjetskog rata.

Prema službenim podacima Ministarstva poljoprivrede, iz jugoslovenske monarhije je od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovog opijuma u vrijednosti od 386 miliona dinara. Na godišnjem nivou to je iznosilo u prosjeku 42 tone opijuma vrijednog 29 miliouna dinara, što je odgovaralo npr. prosječnim godišnjim proračunskim prihodima čitave Vardarske banovine.

S obzirom na to da je u Kraljevini Jugoslaviji godišnje krijumčareno 8-10 tona opijuma, može se zaključiti da je gotovo četvrtina legalne proizvodnje zapravo bila u ilegalnom prometu, ističe Jovanović.

Ako se tome doda šverc gotovih derivata opijuma (morfina, heroina i kodeina) u SAD i povezanost beogradskih i skopskih krijumčarskih organizacija s vodećim europskim mrežama za transport droge preko Atlantika (Eliopoulos, Bacula, Raskin), onda i pojačani interes Društva naroda i američke diplomacije za situaciju u Jugoslaviji od kraja 1937. postaje razumljiviji.

Direktni pritisci američkog veleposlanstva u Parizu, pri kojem je djelovao servis za praćenje krijumčarenja narkotika, uticali su na jugoslovenske vlasti da pooštre zakonodavstvo i time barem na trenutak zauzdaju sve agresivniju kriminalizaciju nekada perspektivne poljoprivredne grane.

Tokom Drugog svjetskog rata, britanske, iranske, indijske i meksičke luke postale su novi izvori ilegalnog dotoka sirovoga opijuma u SAD umjesto do tada aktivnih jugoslovenskih, italijanskih i kineskih pristaništa, koja su usljed ratnih djelovanja bila potpuno odsječena, zaključuje Vladan Jovanović.