dr Radoslav T. Stanišić

FILMSKA KRITIKA

Film "Bitka na Neretvi" jugoslovenski vestern

Filmom Bitka na Neretvi krajm 60-tih godina XX vijeka - kinematografija se vratila glorifikaciji NOB-a, glorifikaciji jednog vremena. Željela se stvoriti epopeja o revoluciji. Ali, Veljko Bulajić ipak nije uspio da pronađe svog izvornog čovjeka. Jer, izraz je bio dosta konvencionalan, sa prenaglašenom društvenom angažovanošću. Iako nije postala umjetnički značajno ostvarenje Bitka na Neretvi se preobrazila u jedinstven sociološki fenomen.

Пише: dr Radoslav T. Stanišić Види све колумне

Scenaristi Ratko Đurović, Stevan i Veljko Bulajić i Ugo Piro, stvorili su ovu mamutsku hroniku kojom se opisuje sve ono što se desilo početkom 1943. godine kada je po Hitlerovom naređenju organizovana ofanziva pod nazivom Vajs.

I ranije su pravljeni veliki ratni spektakli, ali je ovaj po mnogo čemu bio najambiciozniji. Učestvovale su sve jugoslovenske filmske kuće i tri inostrane: IFC iz Rima, Omnia iz Minhena i United Commonwealth iz Londona, Henri Valnštajn je bio američki producent, s tim što je Bosna film bila izvršni producent. U filmu je nastupilo 60 najpoznatijih jugoslovenskih i svjetskih glumaca: Orson Vels, Jul Briner , Sergej Bondarčuk (gl. glumac i reditelj ruskog filma Rat i Mir) Franko Nero , Silva Košćina, Oleg Vidov, Hardi Kriger i Curd Jirgens, Entoni Devison, Milena Dravić, Pavle Vujisić, Boris Dvornik, Bata Živojinović, Ljubiša Samardžić, Sibina Mijatović, i drugi. Bulajić je imao neponovljivu sreću da radi sa najslavnijom glumačkom podjelom koju je napravio jedan reditelj iz Evrope!

U najmasovnijoj sceni filma - prelaz ranjenika, naroda i vojske preko mosta na Neretvi - angažovano je 7000 ljudi. Snimanje je trajalo 18 mjeseci. Reklamni, veliki plakat filma uradio je čuveni slikar Pablo Pikaso. Film je unaprijed prodat u 82. zemlje za fiksnu cijenu, što je jedinstven slučaj s obzirom da film još nije bio završen. Za film je utrošeno 125.000 metara filmske trake. Jugoslovenska premijera ovog filma organizovana je u Sarajevu. Međutim, i pored neviđenog spektakla i propagande kakva nije pratila do tada nijedan jugoslovenski film, filmski kritičari su bili dosta suzdržani. Niko nije sporio da je riječ o velikom spektaklu ali uz svo poštovanje prema tematici i uspomenama, film je ostao bez ritma, unutarnjih gradacija, izoštrenih dramskih situacija, pretrpan i lišen izvorne poetike. Problematično je, u filmu, i vezivanje dramskog prostora, koji nije dat realno. U scenama gdje partizani opkoljavaju četnike, kada komandant divizije Stole (Bata Živojinović) komanduje: »Pustimo ih bliže!« - i naređuje napad bombama, četnici su još uvjek daleko, u velikom totalu, skoro ni na puškomet, a kamoli u dometu za bombaški napad. Iako je film konsrukcija u ovim scenama dramaturški prostor je dekonstruisan. Što se tiče tempa i ritma , koji predstavljaju usklađeni akcenti i intervali u filmu, tu se otvara prostor za kritičku analizu pojedinih scena. Prije svega scene na Čuki, gdje je Novakov vod poslat da zadrži nadiranje četnika.

U pojedinim kadrovima vidimo kako partizani nonšalantno, gotovo bez zamaha, bacaju bombe - koje u najboljem slučaju ne mogu dobaciti preko10-15 metara, - na četnike koji dolaze dolinom u velikom totalu, i izgledaju prilično udaljeno.

A bombe, padaju posred četničke kolone. Primjetan je i iskorak iz žanra ratnog filma u vestern , gdje pažljivo odabrani , kao karikature dugokosi četnici uz urlike i krikove bezglavo jure, a ta jurnjava više liči na jurnjavu apača po preriji nego na partizanski, tada, a čini mi se i sa ove perspektive posmatrano legitimni filmski pod žanr ratnog filma. Samo kadriranje, kompozicija kadra ispunjenog pokretom, - tempom, podrazumijeva da se fizička radnja osjeća i kao takva odrađuje kao u stvarnom životu, a ne da se fingira kao u pomenutim scenama. Film je podržan muzikom, preciznije muzičkim motivom Hermanove kompozicije; (Bern Herman, kompozitor, Psiho i remek-djela kao što su: Građanin Kejn, Taksista), i nije bio najsrećnije rješenje za ovaj film. Njegova kompozicija sastojala se iz samo jednog muzičkog motiva, koji jeste bio dobar za scenu na Čuki (gdje ginu Danica, Novak i cijeli njihov vod) međutim, taj muzički motiv je eksploatisan više puta, i na taj način je izgubio svoju prvopočetnu snagu. Pojedine scene je trebalo muzički osmislit kao posebne, a ne u okviru tog jednog, istog motiva, koji se stalno provlači, i time razvodnjava muzičku temu filma. Pomenimo sljedeće scene: odnos braće Vuka i Novaka; Vukova pogibija, i lelek njegovoga brata (Vuko ga moli da ništa ne reče sestri Dani, i sa tim riječima umire); odnos između brata i sestre - Novaka i Danice; kultni odnos sestrinske ljubavi prema bratu; pobratimstvo Novaka i Stipa: »...Di ću jadan bez tebe, Novoo moj! - i pucajući po četničkim zarobljenicima viče: »Pobrooo!« Ovo su scene sa izuzetnim emocionalnim nabojem, gdje se lirski i dramski momenti miješaju u njihovom životu. Ovu analiziranu sekvencu, ljudsku priču u okviru ratnog spektakla napisao je Profesor Ratko Đurović.

Koliki je doprinos scenariste Đurovića u filmu Bitka na Neretvi, s obzirom da su pored njega bili scenaristi i braća Bulajić, i Ugo Piro to je teško reći. Međutim, pomenuta scena na Čuki je sinteza nesrećnog bratoubilačkog rata i mržnje dvije oštro polarizovane strane, njakrvavija je u cijelom filmu i čini se da je tako i režirana - sa subjektivnim pečatom.

U Neretvi, masovne, spektakularne, scene jesu urađene impresivno i ako su masovke više usvajane kompoziciono a ne emocionalno - od ukupno 300 scena filma polovina su masovne scene sa stotinama i hiljadama učesnika. Ipak, postavlja se pitanje, da li je dovoljno za cjelokupni filmski projekat samo lijepo slikati scene i da li one kao takve ostaju toliko dugo u sjećanju kao scene pojedinačnih, ljudskih priča nošenih ratnim vihorom!?

Godine 1970. Bitka na Neretvi je bio Jugoslovenski kandidat za Oskara.
Punuđeno je 10 hiljada dolara čuvenom piscu Albertu Moraviji (autoru knjiga Rimljanka i Koža) da napiše kritiku za film. - Bulajić je rekao: Dajte mu ih..!
Međutim, Konstantin Gavras dobija to veliko priznanje za film Z.
Na samoj dodjeli Oskara, prolazeći pored Bulajića, Gavras mu je dobacio ;
- Meni je bio potrebniji nego tebi..!

Bitka na Neretvi bila je više izraz naglašene društvene angažovanosti i potreba koje su pripadale više sociologiji nego umjetnosti, stoga mogao je biti napravljen i sa mnogo manje vojne i svake druge vesternovske skalamerije. Uostalom, i pored u više segmenata pomenute neusklađenosti kao i vrlo izraženog komunističkog pamfleta, koji ga je koštao i američkog oskara, ovaj Bulajićev film je značajno Jugoslovensko filmsko djelo.